سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح

یوسف قرضاوی یکی از پرنفوذترین چهره‌های فکری و دینی معاصر در جهان اسلام بود. او با ترکیب عقلانیت و دیانت، تلاش کرد تصویری پویا، انسان‌محور و زمان‌شناسانه از اسلام ارائه دهد. فقه را از قالب‌های سنتیِ جامد بیرون آورد و آن را به مسئله‌ای زنده و مرتبط با مسائل معاصر بدل کرد. در کنار اندیشه‌های فقهی و سیاسی‌اش، شخصیتی روحانی و متعادل داشت که میان عقل و قلب، بین سنت و نوگرایی، و میان علم و دعوت توازن برقرار می‌کرد. آثار فراوان و تأثیرگذاری او، همچنان الهام‌بخش نسل‌های جدیدی از متفکران و دعوتگران مسلمان است.

خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَالْفَجْرِ، وَلَيَالٍ عَشْرٍ، وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ» این آیات نشان‌دهنده جایگاه عظیم دهه اول ذی‌الحجه هستند؛ چنان‌که خداوند به آن‌ها سوگند یاد کرده است. علمای دین بر این باورند که ده روز نخست ذی‌الحجه از برترین ایام سال‌اند؛ حتی از جهاد در راه خدا نیز برتر. بزرگ‌ترین روز نزد خداوند نیز روز قربانی (دهم ذی‌الحجه، روز عید قربان) است.

حمد و ستایش خدایی را سزد که بر ما با خلق زمان‌های مبارک و اوقات خیر و پرفضیلت منت گذاشت و درود و سلام بر پیشوای رسولان و اسوه‌ی متقیان که فرموده است: «بورک لامتی فی بکور‌ها»؛ خیر و برکت امتم در سحرخیزی نهفته است. و درود و سلام بر خاندان و یاران راستینش باد. خدای عزّ وجلّ بعضی از زمان‌ها را مبارک و بعضی از اماکن را، مانند مکه‌ی مکرمه، مدینه‌ی منوره، بیت‌المقدس، مساجد و ... را مبارک و باعث خیر و برکت و مکان رحمتهای خویش قرار داده است.

حواستان به خداوند باشد؛ برای کسی که 20 سال پیش برای درآوردن همه برنامه زندگی‌اش از جمله ساعت خوابش از قرآن شروع به تحقیق کرده بود، هنوز هم یک مقدار غیر منتظره است. ظاهرا، انتظار در آوردن یک توصیه کلی مانند ساعات خواب (به عنوان طولانی‌ترین زمان اختصاص یافته برای فعالیت‌های روزمره)، برای انسان با تفاوت‌های فراوانش، انتظار نادرستی است. توصیه‌های کلی از این جنس اند: حواستان به خداوند باشد. اینکه چکار می‌کنید و چگونه، در درجه دوم اهمیت است. مهم این است که هر چه می‌کنیم، هر چه می‌گوییم و هر چه در سر می‌پرورانیم، در هر حال، حواسمان به خداوند باشد.

یکی از مهم‌ترین مسائل فکری و فلسفی زمانه‌ی ما، مسأله‌ی «تکثر ادیان و مذاهب» است که هم اهمیت نظری دارد و هم کاربردی. در گذشته، آشنایی با ادیان دیگر محدود به اطلاعاتی بود که از طریق روحانیان و عالمان دینی به دست می‌آمد، اما امروز به‌واسطه‌ی گسترش ارتباطات و مهاجرت‌ها، افراد به طور مستقیم با تفاوت‌ها و شباهت‌های عمیق میان ادیان آشنا می‌شوند. این تحول، چالشی مهم برای همزیستی مسالمت‌آمیز و اتحاد در برابر رقیبانی چون الحاد ایجاد کرده است.

این مقاله به تحلیل دین به‌عنوان یک نظام جامع معرفتی پرداخته و تبیین می‌کند که دین از دو حوزه متمایز اما مکمل تشکیل شده است: علوم وحیانی و علوم انسانی-تجربی. در این پژوهش، ابتدا دین به‌عنوان یک مجموعه معرفتی تعریف می‌شود که دو منبع اصلی معرفت، یعنی وحی و عقل/تجربه، را در بر می‌گیرد. از سوی دیگر، ویژگی‌ها و کارکردهای هر یک از این دو حوزه بررسی می‌شود: علوم وحیانی که در قالب آموزه‌های دینی و متون مقدس قرار می‌گیرند، به هدایت انسان در ساحت معنوی و اخلاقی پرداخته و در مقابل، علوم انسانی-تجربی که از طریق عقل و تجربه به شناخت طبیعت و جامعه می‌پردازند، به تأمین نیازهای مادی و اجتماعی انسان کمک می‌کنند. مقاله به ارتباط و تعامل این دو حوزه در قالب یک سیستم منسجم می‌پردازد و بر این نکته تأکید دارد که علوم انسانی-تجربی و علوم وحیانی با هم میتوانند نیازهای مادی و معنوی انسان را برآورده کنند و دین مجموعه‌ی کاملی از این دو حوزه است. همچنین، کارآمدی مدل دوحوزه‌ای دین در مواجهه با چالش‌های مدرن مانند اخلاق زیستی، مسائل زیست‌محیطی، و عدالت اجتماعی به‌عنوان یک نظام جامع معرفتی بررسی می‌شود. نهایتاً، مقاله به نقد دیدگاه‌های مخالف که دین را صرفاً وحیانی یا صرفاً انسانی می‌دانند، پرداخته و نشان می‌دهد که تفکیک مطلق این دو حوزه ناکارآمد است.

سپاس و ستایش برای الله پروردگار جهانیان که قرآن را به‌صورت کلامی منظم و مؤلَّف نازل کرد و آنرا به مقتضای مصالح مردم به تفاریق فرو فرستاد و بر دو قسم محکم و متشابه وحی فرمود، کتابی با دلایل روشن و براهین قاطع انشاء نمود که کلید منافع دنیوی و اخروی و معجزه جاویدان نبوی در همه‌‌‌‌‌ی زمانهاست.

در این گفتار، مفاهیمی چون اخلاق دشمنی، مدارا با غیر، اصالت صلح و کرامت انسانی در قرآن بازخوانی می‌شوند. همچنین، به چالش‌هایی مانند ناسخ و منسوخ، فرآیند تکوین ایمان در بستر آزادی، جهاد به‌مثابه پرورش انسان و محدودیت‌های کارآمدی دین در جهان معاصر پرداخته می‌شود. این بررسی نگاهی نو به قلمرو دین در زمانه‌ی اکنون می‌افکند.

پایداری، استقامت و جهاد در راه خدا، ستون‌های محکم ایمان و بندگی‌اند؛ صفاتی که در لحظات دشوار، حقیقت نهفته در قلب‌ها را آشکار می‌سازند و میزان ایمان را به آزمون می‌گذارند. خردمندان و مصلحان، همواره هشدار داده‌اند که مسیر حق، آرام و هموار نخواهد بود؛ بلکه تنها آنان که استوار بمانند، به عزت و سربلندی خواهند رسید. خداوند نیز در کلام خویش، اهل ایمان را به صبر و مبارزه فراخوانده، زیرا که همین صبر و پایداری، رمز پیروزی و رسیدن به رضوان الهی است.

دعوت دینی نباید محدود به مفاهیم انتزاعی و فردی مانند بهشت و جهنم یا مسائل قلبی و بدنی شود، بلکه باید با زندگی اجتماعی، مسائل روز و دردهای واقعی مردم گره بخورد. نویسنده از مبلغ می‌خواهد که مانند پیامبر اسلام عمل کند: تمام‌قد در خدمت دعوت باشد، در همه‌ی محیط‌ها و مجامع حضور فعال داشته باشد و پیام دینی خود را به گونه‌ای مطرح کند که مردم را از رنج‌های اجتماعی، طمع‌ورزی، فساد اخلاقی و ستم نجات دهد. به‌طور خلاصه: دعوت دینی باید آگاهانه، اجتماعی، ریشه‌دار در واقعیت‌های زندگی مردم و در عین حال، از معنویت و آخرت‌گرایی تهی نباشد، بلکه آن را در بستر مشکلات و چالش‌های زمانه تفسیر و عرضه کند.