۱. مبانی قرآنی حکومتداری
اسلام، به عنوان یک اندیشه اجتماعی جامع، مجموعهای از اصول و دستورالعملها را برای اداره جامعه و دولت بر اساس آموزههای قرآن ارائه میدهد. این اصول که شالوده یک نظام حکمرانی عادلانه و کارآمد را تشکیل میدهد ، برای نخستین بار توسط پیامبر اکرم (ص) در دولت مدینه به اجرا درآمدند و بعدها به الگویی ماندگار برای حاکمان مسلمان تبدیل شدند. دامنه این رهنمودها بسیار گسترده است و ابعاد گوناگون حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، از جمله عدالت، امنیت، شورا، رفاه عمومی، حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار را در بر میگیرد. هدف این نوشته ، بررسی بعضی از مفاهیم و نمادهای کلیدی حکومتداری در قرآن به همراه تحلیل آیاتی است که این رهنمودهای بنیادین را تبیین میکنند.
۲. عدل و احسان: سنگ بنای حکومت اسلامی
برقراری عدل، قسط و احسان، اولین و اساسیترین وظیفه حاکمان در نظام اسلامی است و به منزله شالوده اخلاقی و حقوقی جامعه عمل میکند. قرآن کریم با تأکید مکرر بر این مفاهیم، چارچوبی را ترسیم میکند که در آن، حکومت نه تنها ضامن اجرای قانون، بلکه مروج نیکی و بخشش نیز هست. این دو اصل در کنار یکدیگر، تعادل و کمال را برای جامعه به ارمغان میآورند.
تحلیل مفاهیم کلیدی
در اندیشه قرآنی، «عدل» و «احسان» دو مفهوم مکمل اما متمایز هستند. عدل به معنای ایجاد تعادل در حقوق و اعطای حق هر فرد با بیطرفی کامل است. اما احسان، مرتبهای فراتر از عدل است و به معنای بخشش و نیکی فراتر از حد وظیفه و قانون میباشد. به بیانی دیگر، اگر عدل اساس و پایه اجتماع است، احسان جمال و کمال آن است. عدل جامعه را از نابسامانیها و تلخیها حفظ میکند، در حالی که احسان، سعادت، خوشبختی و شیرینی را در روابط اجتماعی جاری میسازد. قرآن کریم با خطاب قرار دادن حاکمان، این دو وظیفه را به صراحت از آنان طلب میکند:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ (سوره نحل، آیه ۹۰) ترجمه: خداوند به دادگری، و نیکوکاری،
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ... (سوره نساء، آیه ۵۸) ترجمه: بیگمان خداوند به شما (مؤمنان) دستور میدهد که امانتها را (اعم از آنچه خدا شما را در آن امین شمرده، و چه چیزهائی که مردم آنها را به دست شما سپرده و شما را در آنها امین دانستهاند) به صاحبان امانت برسانید، و هنگامی که در میان مردم به داوری نشستید این که دادگرانه داوری کنید. (این اندرز خدا است و آن را آویزهی گوش خود سازید و بدانید که) خداوند شما را به بهترین اندرز پند میدهد (و شما را به انجام نیکیها میخواند). بیگمان خداوند دائماً شنوای (سخنان و) بینا (ی کردارتان) بوده و میباشد (و میداند چه کسی در امانت خیانت روا میدارد یا نمیدارد، و چه کسی دادگری میکند یا نمیکند).
وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (سوره مائده، آیه ۴۲) ترجمه: ولی اگر در میانشان داوری کردی، دادگرانه داوری کن. (چرا که) بیگمان خداوند دادگران را دوست میدارد.
تبلور عدالت در عمل
تحقق عدالت صرفاً در صدور احکام خلاصه نمیشود، بلکه نیازمند سازوکارهای اجرایی و نظارتی دقیقی است که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود:
تفقد احوال رعیت: تحقق عدالت مستلزم آن است که حاکم از وضعیت مردم بیاطلاع نباشد و به طور مستمر به بررسی و تفقد احوال شهروندان بپردازد. این نظارت به حاکم امکان میدهد تا ظالمان را مجازات کرده، نیکوکاران را پاداش دهد و امور مردم را تسهیل نماید. داستان ذوالقرنین در قرآن، نمونهای از این رویکرد است که پس از بررسی احوال مردم، میان ظالمان و صالحان تمایز قائل میشود:
نفی حکومت موروثی: یکی از مظاهر عدالت، اصل شایستهسالاری در رهبری است. از منظر قرآن، رهبری و امامت یک «عهد الهی» است که بر اساس لیاقت و تقوا اعطا میشود و نه یک ملک شخصی که به ارث برسد. بنابراین، شایستهسالاری تنها نظام عادلانه برای واگذاری رهبری است، زیرا این عهد هرگز به ستمکاران و افراد فاقد صلاحیت نمیرسد.
مبارزه با فساد: حکومتداری عادلانه نیازمند عدم همکاری با عناصر خائن و فاسد و پرهیز از سپردن مسئولیت به افراد ناکارآمد است. قرآن به صراحت حاکمان را از دفاع از خائنان و سپردن امور به آنان بر حذر می دارد و می فرماید :وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا و مدافع خائنان مباش./نساء ١٠۵
استقرار عدالت در تمامی این ابعاد، پیششرط اساسی برای تحقق هدف بعدی حکومت، یعنی تأمین امنیت پایدار در جامعه است.
۳. تضمین امنیت و صلح فراگیر: بستر توسعه و شکوفایی
یکی دیگر از وظایف بنیادین دولت اسلامی، تأمین امنیت و آرامش در جامعه است. امنیت به عنوان پیشنیاز اصلی برای توسعه، خلاقیت، نوآوری و بهرهمندی همگانی از نعمتهای الهی عمل میکند. جامعهای که در آن صلح و امنیت حاکم باشد، میتواند استعدادهای خود را شکوفا کرده و به سوی پیشرفت گام بردارد.
ابعاد امنیت در جامعه اسلامی
امنیت در نگاه قرآن، مفهومی چندبعدی است که حوزههای مختلف زندگی فردی و اجتماعی را شامل میشود:
امنیت اجتماعی و اقتصادی: قرآن ارتباط مستقیمی میان امنیت و رزق و روزی (شکوفایی اقتصادی) برقرار میکند. در دعای حضرت ابراهیم (ع)، امنیت به عنوان اولین خواسته برای یک سرزمین مطرح میشود و پس از آن، درخواست بهرهمندی از ثمرات و روزیها میآید.و میفرماید:
وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَٰذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۖ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا
و (به یاد آورید) آن گاه را که ابراهیم گفت: خدای من! این (سرزمین) را شهر پر امن و امانی گردان، و اهل آن را - کسانی که از ایشان به خدا و روز بازپسین ایمان آورده باشند - از میوههای (گوناگونی که در آن پرورده شود یا بدان آورده شود، و دیگر خیرات و برکات زمین) روزیشان رسان و بهرهمندشان گردان. (خدا پاسخ داد و) گفت: (دعای تو را پذیرفتم، ولی در این عمر کوتاه دنیا، بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست) و کسی را که کفر ورزد، مدّت کوتاهی (از ثمرات و خیرات این جهان) بهرهمند میسازم. /سوره بقره آیه ١٢۶
امنیت غذایی برای همگان: تأمین امنیت غذایی حقی برابر برای همه شهروندان، صرفنظر از اعتقاداتشان، است. در ادامه آیه فوق، خداوند در پاسخ به دعای حضرت ابراهیم (ع) که روزی را تنها برای مؤمنان خواسته بود،می خوانیم :این رحمت را به همگان، حتی کسانی که کفر میورزند، تعمیم میدهد و بر وظیفه حکومت در تأمین نیازهای اولیه همه مردم تأکید میکند.
قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا
و (خدا پاسخ داد و) گفت: (دعای تو را پذیرفتم، ولی در این عمر کوتاه دنیا، بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست) و کسی را که کفر ورزد، مدّت کوتاهی (از ثمرات و خیرات این جهان) بهرهمند میگردانم.
امنیت زیستمحیطی: وظیفه حکومت شامل حفاظت از محیط زیست، جلوگیری از تخریب زمینهای کشاورزی و مقابله با آلودگیهای صنعتی و سلاحهای کشتار جمعی نیز میشود. قرآن کریم اقداماتی را که به تخریب محیط زیست و بر هم زدن آرامش جامعه منجر میشود، مورد نکوهش قرار میدهد.
ثمرات جامعه امن
در سایه امنیت و صلح فراگیر، جامعه میتواند به دستاوردهای بزرگی در زمینههای مختلف نائل شود:
توسعه صنعتی و خودکفایی: امنیت، زمینه را برای توسعه صنایع ضروری و سنگین مانند فولاد، کشتیسازی و استخراج مواد معدنی فراهم میکند که برای خودکفایی و قدرت اقتصادی ضروری است. قرآن به نمونههایی از این پیشرفتها در سایه حکومت پیامبران اشاره دارد، از جمله صنعت زرهسازی ("أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِي السَّرْدِ" - سبأ: ۱۱)، کشتیسازی ("وَيَصْنَعُ الْفُلْكَ" - هود: ۳۷)، و صنعت ذوب فلزات که برای حضرت سلیمان (ع) مهیا شد ("وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ" - سبأ: ۱۲). همچنین، برنامهریزی دقیق کشاورزی برای تضمین امنیت غذایی ("تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا..." - یوسف: ۴۷) نیز از ثمرات امنیت است.
* رفاه اجتماعی و اقامه شعائر: در سایه امنیت، دولت میتواند شرایط لازم برای اقامه شعائر اسلامی مانند نماز و زکات را فراهم کرده و همچنین مسئولیت خود در اجرای اصل امر به معروف و نهی از منکر را به انجام رساند: "الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ" (الحج: ۴۱).
توسعه فرهنگی و علمی: امنیت، بستر لازم برای ترویج فرهنگ، توسعه علوم و گسترش ارتباطات بینالمللی، از جمله ترویج زبان دوم در کنار زبان مادری را مهیا میسازد. داستان حضرت سلیمان (ع) و آموختن زبان پرندگان، نمادی از پیشرفت علمی و فرهنگی است که در سایه یک حکومت قدرتمند و امن محقق میشود.
بدین ترتیب، حفظ این امنیت چندبعدی و مدیریت خردمندانه ثمرات آن—از قدرت صنعتی تا رفاه اجتماعی—مستلزم یک سازوکار تصمیمگیری قوی و جمعی است که قرآن آن را از طریق اصل «شورا» پایهریزی میکند.
۴. شورا و مشورت: اساس حکمرانی مشارکتی
اصل «شورا» یکی از اصول بنیادین برای حکمرانی کارآمد، مسئولیتپذیر و مشارکتی در اسلام است. این اصل به معنای مشارکت دادن مردم و نخبگان در فرآیند تصمیمگیریهای کلان است و از استبداد رأی و خطاهای فردی جلوگیری میکند
جایگاه شورا در قرآن و سیره نبوی
قرآن کریم، مشورت را یکی از ویژگیهای برجسته جامعه مؤمنان و از ارکان اصلی زندگی اجتماعی آنان برمیشمرد:
وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَىٰ بَيْنَهُمْ... (سوره شوری، آیه ۳۸) ترجمه: و کسانیند که دعوت پروردگارشان را پاسخ میگویند، و نماز را چنان که باید میخوانند، و کارشان به شیوهی رایزنی و بر پایهی مشورت با یکدیگر است،
اهمیت این اصل تا بدانجاست که خداوند به پیامبر اکرم (ص) با وجود اتصال به وحی، صراحتاً دستور میدهد که در امور با مردم مشورت کند. تأکید قرآن بر تداوم مشورت، حتی پس از آنکه یک تصمیم مشورتی به شکست انجامید، نشان میدهد که شورا صرفاً ابزاری برای رسیدن به تصمیم بهتر نیست، بلکه خودِ فرآیند مشورت، یک رکن بنیادین برای مشروعیت حکومت است.
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ... (سوره آل عمران، از پرتو رحمت الهی است که تو با آنان (که سر از خطّ فرمان کشیده بودند) نرمش نمودی.
و اگر درشتخوی و سنگدل بودی از پیرامون تو پراکنده میشدند. پس از آنان درگذر و برایشان طلب آمرزش نما و در کارها با آنان مشورت و رایزنی کن. و هنگامی که (پس از شور و تبادل آراء) تصمیم به انجام کاری گرفتی (قاطعانه دست به کار شو و) بر خدا توکّل کن؛ چرا که خدا توکّلکنندگان را دوست میدارد.
اجرای اصل شورا
امروزه، اصل شورا میتواند در اشکال مختلفی مانند مراجعه به آرای عمومی در مسائل کلان و یا انتخاب نمایندگان مردم برای مشارکت در مجلس شورا جهت تصمیمگیریهای مهم حکومتی اجرا شود. این سازوکارها، مشارکت مردمی را در فرآیند حکومتداری تضمین میکنند.
اصل شورا با ایجاد بستری برای خرد جمعی، به تقویت پایههای عدالت و امنیت در جامعه و اتخاذ تصمیمات پختهتر و کارآمدتر کمک شایانی میکند
چارچوبی جامع برای یک حکومت مترقی
با بررسی اصول مطرحشده، میتوان نتیجه گرفت که رهنمودهای قرآنی، یک چارچوب جامع و یکپارچه برای حکومتداری ارائه میدهند. این چارچوب فراتر از مسائل صرفاً دینی بوده و ابعاد گسترده حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و زیستمحیطی را در بر میگیرد. تأکید همزمان بر عدالت به عنوان سنگ بنا، امنیت به عنوان بستر توسعه، و شورا به عنوان سازوکار تصمیمگیری، نشاندهنده دیدگاهی مترقی و جامعنگر است. هدف نهایی این چارچوب، ایجاد جامعهای صالح، قدرتمند و شکوفا بر پایه اصول اخلاقی و انسانی است که در آن، رفاه، کرامت و پیشرفت برای همه شهروندان تضمین شود.
نظرات