به باور ما کار تفسیر قرآن پایانپذیر نیست. بسیاری از آیات میبایست به لحاظ تاریخی فهمیده شوند زیرا موضوع آنها دستوراتی میباشند که در زمان نزول آیه پسندیده و عادلانه بودهاند ولی امروز چنان نیستند. برای مثال حضرت محمد موقعیت زنان و بردگان را بهبودی بخشید. به همین لحاظ نیز ما باید برای درک روح تعالیم اسلام اندیشیده و با فکر خودمان تشخیص دهیم که امروز چه رفتاری عادلانه است و این مخالفت با قرآن و پیامبر نیست. به عبارت دیگر: مسلمانها نباید قرآن را لغت به لغت معنا کنند.
و چون او نگریست اینک آن بوته به آتش مشتعل است، امّا سوخته نمیشود[1]. و به خانوادهی خود گفت: درنگ کنید، که من از دور آتشی میبینم، شاید برایتان قَبَسی بیاورم یا در روشنایی آن راهی بیابم. چون نزدیک آتش آمد، ندا داده شد: ای موسی من پروردگار تو هستم. پایافزارت را بیرون کن که اینک در وادی مقدس طُویَْ هستی. و من تو را برگزیدهام. پس به آنچه وحی میشود گوش فرادارد. خدای یکتا من هستم، هیچ خدایی جز من نیست. پس مرا بپرست و تا مرا یاد کنی نماز بگزار. قیامت آمدنی است.
تجربه گرایی و عقل گرایی دنیای مدرن گو اینکه در مواردی رقیب یکدیگر انگاشته میشدند، اما در یک جا به توافق رسیدند و آن تنگ کردن عرصه بر فکر دینی بود. پیامآوران راسیونالیسم و آمپریسیسم در دنیای مدرن همچون دکارت و گالیله با اندیشه دینی از در نزاع در نیامدند. اما عصر روشنگری با استفاده از میراث به جا مانده از آنان که همانا معیار عقل و محکّ تجربه بود، دین را به چالش گرفتند. عقل و تجربه، دست کم در نقد دین، نزاع خویش را فراموش کردند و از دو سو به استواری فکر دینی حمله بردند.
کارل پوپر پیش از اینکه یک اندیشمند سیاسی باشد، فیلسوف علم است. با وجود آثاری که او در فلسفه علم و شناخت دارد، نظریات او در این باب در کتاب «شناخت عینی» که در سال 1972 منتشر شد، شکل نهایی خود را به دست می آورد. او انسان را «حیوان مسأله حل کن» میداند. انسانها در طول حیات به مسائلی برخورد میکنند و سعی در حل آنها دارند، ولی در مسیر حل این مسائل، سؤالات دیگری برایشان ایجاد میشود. در نهایت، تمام زندگی به کشف راههایی برای حل این مسائل میگذرد و به این ترتیب با حل هر مسألهیی یک قدم به پیش میروند. ولی از آنجا که همواره مسائل جدیدی پیش روی آنها قرار میگیرد، انسانها هیچ گاه به کمال نمیرسند.
ایمان چیست؟
در ادیان توحیدی مهمترین شیوهی تعلیم و تفهیم ایمان، نقل داستانهای شورانگیز و عبرتآموز زندگانی پیامبران است. دینداران ایدهی «ایمان» را به نحوهی عینی و ملموس در نحوهی زندگی پیامبران الهی میآموزند و میکوشند تا زندگی خود را هر چه بیشتر با شیوهی زندگانی آرمانی ایشان موزون و هماهنگ سازند. بنابراین، در سنّت ادیان توحیدی، زندگانی پیامبران الهی، نمونهها و مصادیق آرمانی ایمان به شمار میآیند و نظریههای ناظر به «ایمان» باید بر تحلیل و بررسی این نمونهها استوار باشند.
قصد من از طرح این سؤال هرگز به آن معنا نیست که خدای ناکرده ما مسلمان نیستیم، همهی کسانی که «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» میگویند و به شعایر اسلام عمل میکنند در دایرهی مسلمانی قرار دارند، اما منظور من بیان این احساس است که ما به عنوان مسلمان به خود افتخار میکنیم و پنداشت ما از این مسلمانی خودمان چیست؟
(۱)
سلوک عرفانی (دست کم در روایتهای سنتی آن) مبتنی بر دو پیش فرض مهم است: اولاً- خدایی وجود دارد؛ ثانیاً- آن خدا (ولو موقتاً) از حیطه تجربه سالک غایب است. غایت مطلوب سالک طریق این است که آن "غیبت" را به "حضور" تبدیل کند. البته سنتاً مفهوم "غیبت" به معنای "غیبت وجودی" خداوند تلقی نمی شده است. مطابق تلقی سنتی، خداوند همیشه و همه جا حاضر است، و به این معنا عالم وجود لحظه ای از حضور سرشار او تهی نیست.
یکی بر سر شاخ و بن میبرید
مروری کوتاه بر تاریخ اندیشهی دینی حکایت از آن دارد که در این دیدگاه ارزش و کارایی عقل محل انکار و تردید بوده است. اگر چه بسیاری از متون دینی، عقل را به عنوان یک آیت الهی ستودهاند و در عداد آفریدههای شگرف خلقت تمجید کردهاند، آن را میزان مزیت انسان قرار داده و به تقویت و تبعیت آن فراخواندهاند و حتی آن را سرمایهی عبودیت انسان شمردهاند،
1. دینپژوهی لاجرم نظریهای را دربارهی دین مفروض میگیرد. به بیان دیگر، دینپژوه پیش از پژوهش تفصیلی دربارهی پدیدهی دین، لاجرم تصوّری (ولو اجمالی) از آن پدیده دارد و پژوهش خود را بر بنیان آن تلقی استوار میکند. بنابراین، نظریهی دینپژوه دربارهی دین به نحوی از انحاء در ساختار و حتّی محتوای پژوهش وی مؤثر میافتد و البته نتایج پژوهش نیز به نوبهی خود تلقی پژوهنده را دربارهی دین تدقیق و تنقیح میکند. از سوی دیگر، فهم دقیقتر دستاوردهای دینپژوهی و نیز داوری سنجیدهتر در خصوص آن دستاوردها در گرو آن است که شخص منتقد، اولاً، از تلقی دینپژوه دربارهی دین آگاه باشد، و ثانیاً، خود نیز درکی سامانمند و اندیشیده دربارهی دین داشته باشد.
ترجمه: بهنام خداپناه
تا نزدیکی اواسط قرن بیستم تعدادی از رسالهها دربارهی فلسفهی دین با بخشی تحت چنین عنوانی یعنی «تعاریفِ دین» شروع شده بود.
پیچیدگی و دشواریِ تلاش برای چنین وظیفهای به شکلی افزون در اواخر قرن بیستم به رسمیت شناخته شد. دست کم سه جور دشواری در تفکر اواخر مدرنیته و دورهی پست مدرن ملاحظه گردیده است.
کپی رایت © 1401 پیام اصلاح . تمام حقوق وب سایت محفوظ است . طراحی و توسعه توسط شرکت برنامه نویسی روپَل