شفقنا- ریحانه حیدری: بعد از فروپاشی ساختمان پلاسکو تحلیل های مختلفی در مورد این ماجرا ارایه شد، از عدم مدیریت بحران گرفته تا واکنش ها و رفتارهای مسوولین و رفتارهای مردم. در تحلیل رفتارهای مردم مسایلی از جمله بی توجهی آنها و عدم درک درست اتفاق و بسته شدن راه های منتهی به پلاسکو به دلیل تجمع و انواع سلفی ها و… مورد نقد قرار گرفت و انواع تخلفات بیان شد در حالی که این اتفاقات در جامعه ای دینی رخ می دهد. در این میان جایگاه آموزه های دینی کجاست و دین چه نقشی می تواند در شرایط بحرانی ایفا کند و چه کارکردی می تواند داشته باشد؟ دکتر محمد امین قانعی راد، جامعه شناس مشهور در این باره به خبرنگار شفقنا گفت: ارزشهای دینی و فرهنگی زیادی داریم که به ما می گویند برای تقویت روابط اجتماعی کارها و سنت های خوبی را اجرا کن اما ممکن است این ارزشها و کارکردهای دینی در مواقع بحرانی ما را دچار مشکل کنند. بنابراین ما باید از شهروندانی برخوردار باشیم تا بتوانند در موقعیت های حادث و در اوضاع جدید از ابزارهای مناسبی استفاده کنند و این ابزارهای مناسب بتواند آنها را به اهداف و ارزش های خودشان برسانند. اینجا ما نیاز به تحلیل عقلانی موقعیت داریم و این موضوع نیاز به آموزش، نگاه گسترده، توانایی برای تجزیه و تحلیل اطلاعات دارد. دکتر محمدامین قانعی راد در گفت و گو با خبرنگار شفقنا درباره کارکرد دین در رفتار افراد در شرایطی بحرانی گفت: ما در جامعه ای زندگی می کنیم که رفتارها تا حد زیادی متاثر از درک دینی مردم است و آموزش های دینی نقش زیادی در شکل دادن به رفتار عموم مردم دارند؛ در این میان درک دینی بسیار موثر است یعنی چطور باید رفتار کرد؟ البته در اینجا رفتار دینی و رفتار اجتماعی از یکدیگر قابل تفکیک نیستند تا بتوانیم بگوییم این رفتار، دینی و رفتاری دیگر اجتماعی است. کارکرد تاریخی دین تنظیم مناسبات اجتماعی است این جامعه شناس یکی از کارکردهای دین را تنظیم مناسبات اجتماعی دانست و اظهار کرد: یک نوع ارتباط بین رفتار دینی و اجتماعی وجود دارد، چون اساساً یکی از کارکردهای تاریخی دین تنظیم مناسبات اجتماعی بوده است؛ اینکه مناسبات بین آدم ها چگونه باشد؟ یا از چه قواعد و ضوابطی تبعیت کنند؟ به ویژه جامعه ای مثل جامعه ما که هنوز در آن مسایلی مثل حقوق شهروندی یا چارچوب های رفتار قانونی به ویژه در ارتباط با دیگران شکل دقیقی پیدا نکرده اند. بیشتر روابط فرهنگی، مناسبات ما را تنظیم می کند تا مناسبات قانونی. او با توجه به متون کهن ادب فارسی افزود: روابط اجتماعی متاثر از فرهنگ است و این فرهنگ هم تا حد زیادی متاثر از نگاه های دینی و درکی که ما نسبت به دین داریم؛ این موضوع هم یک مقداری با ادبیات ایرانی پیوند خورده است. ادبیاتی که در طی سده ها تولید شده یک نوع شفقت، مهربانی، خدمت به دیگران را ترویج می دهد، بنابراین در کتاب ها و ادبیات ما افراد به خدمت و همراهی با دیگران و کمک به خلق خدا تشویق می شوند تا حدی که سعدی می گوید عبادت جز خدمت به خلق نیست. بنابراین با ثابت بودن سایر عوامل، همیشه یک حس خدمت به دیگران در بین مردم وجود دارد اما گاهی اوقات این حس کاهش و گاهی اوقات افزایش پیدا می کند. قانعی راد بیان کرد: اساساً از شهروندان یا انسان هایی که در یک شهر زندگی می کنند، به حکم اینکه سرنوشت مشترکی دارند این موضوع آنها را به سوی یک نوع همدلی، همراهی و شفقت می کشاند که این همراهی، همدلی و شفقت شما در عین حال می تواند بنیان و زمینه دینی داشته باشد و در فرهنگ مردم هم یک جایگاهی دارد. برداشت های مختلف از حضور افراد در نزدیکی ساختمان پلاسکو این استاد دانشگاه در خصوص حضور افراد در اطراف پلاسکو توضیح داد: کسانی که در نزدیکی ساختمان پلاسکو جمع شده بودند، تحت تاثیر فرهنگ خودشان می خواستند یک نوع کنش اخلاقی انجام دهند. البته همه کسانی که آنجا حاضر بودند افرادی نبودند که با هدف کنش اخلاقی حضور داشته باشند. اهداف دیگری هم در این میان می توان جستجو کرد، افرادی آمده بودند که این وضعیت را موقعیتی برای اوقات فراغت خودشان تلقی کردند و برای ارضای کنجکاوی های خودشان آمده بودند تا ببینند چه خبر است و علاقه دارند تا در این رخداد شهر تهران حضور داشته باشند. برخی کنشگر اخلاقی و برخی تماشاگر بودند وی اظهار کرد: مانند اینکه در تظاهرات مختلف یا حرکت های جمعی از دوران انقلاب تاکنون در سطح شهر تهران داشتیم، برخی در پیاده روها نگاه می کردند و یک سری هم کنش گر بازی بودند؛ پس ما این دوگانگی را داریم، بنابراین برخی با هدف کنش اخلاقی و برخی دیگر هم به نیت تماشاگری حضور داشتند. این استاد دانشگاه، گروه سوم را افراد سوءاستفاده گر از بحران دانست و گفت: گروه سومی هم می توان جستجو کرد که با هدف سوءاستفاده از موقعیت در این فضا حضور داشتند؛ بدترین واژه ای که می توانیم به کار ببریم این است که نه تنها قصد خدمت نداشتند بلکه به هدف غارت آمده بودند. اگر یک شرایطی برای آنها فراهم می شد می توانستند در غارت ساختمان پلاسکو حضور داشته باشند و خاکش را به توبره بکشند و وسایل گرانبهایی که موجود است را به غارت ببرند که شامل یک قشر محرومی هستند و در این موقعیت ها نمی خواهند فقط تماشاگر باشند بلکه می خواهند استفاده شخصی خود را ببرد. او با توجه به حضور طبقه متوسط در جریان آوار پلاسکو عنوان کرد: آن کسانی که می خواهند نقش تماشاگر را بازی کنند، افرادی از طبقه متوسط بودند که در آنجا حضور داشتند. جوانان طبقه متوسط، برای خدمت آمده یا آشنا و همکاری در میان آوار ماندگان داشتند؛ یا شهروندانی بودند که نگران حال آنها بودند. آن کسانی هم که به قصد غارت آمده، لایه پایینی فقرای شهری بودند که نباید نقش آنها را هم نادیده گرفت. این جامعه شناس با اشاره به حضور ناگهانی افراد در محدود سقوط برج پلاسکو اضافه کرد: حالا برخی هم تصادفاً در این جریان قرار گرفتند که نه قصد خدمت داشتند، نه تماشاگر بودند و نه قصد غارت داشتند، تنها می خواستند از آن محدوده عبور کنند. بنابراین ممکن است شرایطی وجود داشته باشد که سبب شود ما به درستی عمل نکنیم. اما آدم هایی را بررسی کنیم که به قصد خدمت آمده بودند اما نتوانستند خدمتی کنند البته نه تنها نتوانستند خدمتی کنند بلکه در مواردی مزاحمت هم ایجاد کردند. چرا کنش ها با نیت مذهبی و اجتماعی مثبت نتایج منفی دارد؟ این جامعه شناس بیان کرد: در عین حال نباید از لایه سوم هم غافل بود. بحث این است که چرا همیشه شرایط به گونه ای شکل پیدا می کند که این نیت های مذهبی و اجتماعی مثبت می تواند در بهبود فرایندهای زندگی اجتماعی ما، کاهش رنج ها، نزدیک شدن انسان ها به یکدیگر مثبت و اثرگذار باشند اما نتایجی به بار می آورند که آن نتایج عمدتاً منفی هستند. قانعی راد با اشاره به تاثیر آموزش، توضیح داد: البته بخشی از ظرفیت عقلانی شهروندان از طریق آموزش صورت می گیرد به نوعی همان آموزش تفکر و اندیشیدن است یا آموزش تاثیر در موقعیت هایی که پیچیده، و متعدد هستند؛ به نوعی اهداف مختلف در تعارض با یکدیگر بر می خیزند. این استاد دانشگاه با بیان اینکه باید بین اهداف مختلف انتخاب کنیم، گفت: یک هدف، ارضای نیازهای شخصی است، گاهی اوقات ما دین را برای ارضای نیازهای درونی و شخصی می خواهیم. یعنی کار دینی می کنیم اما این کار دینی برای اینکه خودمان هم یک ثوابی ببریم، است. این در حالی است که فکر نمی کنیم در مسیر هدف، جان یا مال دیگری را هم از بین می بریم. برای مثال وقتی در زیارتگاهی هستیم می خواهیم دست ما به حرم برسد اما فکر نمی کنیم برای اینکه دستمان به حرم برسد چهارنفر دیگر تا چه اندازه آزار و اذیت می شوند در اینجا حق دیگری نادیده گرفته می شود؛ حق یک انسانی که او هم مانند ما یک هدف دارد و حق دارد به هدف خود برسد. عواقب ارزش های دینی که رنگ فردگرایی می گیرند او درخصوص فردگرایی در دینداری توضیح داد: در برخی از مواقع دینداری و ارزش های دینی ما حالتی فردگرایانه و خودخواهانه پیدا می کند. یعنی گویا رستگاری اتفاق خوبی است اما فقط برای من، من باید بدوم تا رستگار بشوم، حالا برای دیگرانی که کنار من هستند چه اتفاقی رخ می دهد؟ از یک طرف از ارزش های دینی متاثر شده از طرف دیگر بنیان اجتماعی ندارد بلکه بنیانی فردگرایانه دارد، بنابراین فرد رفتار خود را با رفتار دیگران تنظیم نمی کند، پیامد رفتار خود را بر روی دیگران و رفتار دیگران و زندگی دیگران در واقع نمی بیند و فقط بیشتر هدفش این است که خودش را به یک هدف دینی برساند این مساله یک درک غلط نسبت به دین است. این جامعه شناس با اشاره به ارزش های دینی تصریح کرد: ما باید آموزش دینی داشته باشیم و ببینیم ارزش های دینی واقعاً به چه معناست تا بتوانیم میان ارزش های دینی، منافع، مصالح و علایق عمومی، پیوند ایجاد کنیم. یعنی اجازه ندهیم که دینداری در یک فضای تعارض با زندگی عمومی شکل پیدا بکند. دینداری قرار است به نحوی زندگی عمومی را تقویت کند، مناسبات انسانی و شفقت و مهربانی را در جامعه گسترش دهد، بنابراین ما باید بیاییم آموزش دینی بدهیم، یعنی آموزش نسبت به درک دین و نوع تصمیم گیری و تفکر ما در شرایط عادی و شرایط بحرانی باید چگونه باشد. بیاندیشیم که چطور بتوانیم رفتار خودمان را تنظیم کنیم که به شیوه عقلانی ما را به آن هدفی که داریم برساند. انگیزه کمک رسانی افراد سبب انسداد مسیر شد وی درباره انسداد مسیر کمک رسانی توسط برخی افراد، تاکید کرد: آدم هایی که انگیزه دینی داشتند (انگیزه دینی_ اجتماعی) به قصد کمک، همراهی یا همدلی در آنجا حضور داشتند اما عملاً کارشان ایجاد انسداد، راه بندان و مزاحمت بود. اگر بخواهیم رفتار این افراد را تحلیل کنیم به همان بحث دین باز می گردیم که این دین چه نقشی در رفتارهای ما دارد. قانعی راد درخصوص نقش دین در رفتارهای انسان ها تصریح کرد: معمولاً دین می آید در رفتارهایی که اصطلاحا به آن سنتی هم گفته می شود، اهداف رفتارها را تعیین می کند یعنی می گوید باید چه کار کنیم؟ با چه هدف و ارزش گذاری کار خود را دنبال کنیم و برای رسیدن به هدف خودمان از چه ابزاری کمک بگیریم. بعد هم آن اهداف و آن وسایل به صورت تاریخی در جامعه ای روتین می شود و به نوعی کنش روزمره مردم را تشکیل می دهد که به یک سنت تبدیل می شود. ناکارآمدی رفتارهای سنتی در شرایط بحرانی این جامعه شناس با بیان مثالی نقش سنت در روابط روزمره و اتفاقات بحرانی را توضیح داد و گفت: مثلاً ارزش دینی می گوید که به دیگران احترام بگذار، یک روش این است که وقتی به دیگری برخورد کردیم به او سلام کنیم پس سلام کردن تبدیل به یک سنت می شود، ما یک هدفی را دنبال می کنیم و این هدف هم تقویت مناسبات اجتماعی است. اینجا سنت نقش دارد و به ما می گوید چه کاری کنیم؛ چرا در موقعیت هایی مانند فروریختن پلاسکو سنت ناتوان است. مثلا سنت برای ما هدف تعیین کرده به دیگران کمک کنیم. اما نمی تواند در آن شرایط به ما بگوید از چه ابزارهای روتینی استفاده کن، به دلیل اینکه موقعیت، موقعیت جدید و پیچیده ای است. او ادامه داد: در شرایط جدید، متفاوت و پیچیده معمولاً کنش سنتی پاسخگو نیست؛ هرچند آن ارزش ها وجود دارد اما دقیقاً نمی تواند به ما روش ها و راه های درست در شرایط بحرانی را ارایه کند. این استاد دانشگاه با بیان اینکه اینجا از نظر جامعه شناسی نیاز به یک روش دیگری داریم، تصریح کرد: کنش در روش عقلانی معطوف به ارزش است، یعنی ارزش ها و اهداف را از فرهنگ خودمان می گیریم اما اینکه از چه ابزاری برای رسیدن به آن ارزش و هدف استفاده کنیم را تحلیل عقلانی موقعیت به ما می گوید تا ببینیم کدام ابزار و وسیله ما را به هدف اخلاقی خود می رساند. قانعی راد در خصوص تحلیل عقلانی موقعیت اضافه کرد: بنابراین ما باید از شهروندانی برخوردار باشیم تا بتوانند در موقعیت های حادث و در اوضاع جدید از ابزارهای مناسبی استفاده کنند و این ابزارها مناسب بتواند آنها را به اهداف و ارزش های خودشان برسانند. اینجا ما نیاز به تحلیل عقلانی موقعیت داریم و این موضوع نیاز به آموزش، نگاه گسترده، توانایی برای تجزیه و تحلیل اطلاعات دارد؛ صرفاً این نیست که اینجا چه ارزشی را پیاده کنیم و در جهت تحقق آن فعالیت کنیم. ما در این زمینه با کمبودهایی مواجه هستیم. عدم درک نهادین از موقعیت فاجعه به بار می آورد این جامعه شناس با اشاره به اینکه عدم درک نهادین از موقعیت عملکرد شهروندان را ضد ارزش می کند، اظهار کرد: یعنی شهروندان ما از ارزش ها برخوردار هستند اما در عمل نمی دانند که باید چه کار کنند. نتیجه ای که به بار می آید، ضد ارزش می شود یعنی نه تنها ما را به آن ارزش نمی رساند بلکه باعث تخطی از یک ارزش دیگری هم می شود. اگر ما این درک نهادین از موقعیت ها را نداشته باشیم رفتارهای ما به فاجعه می انجامد و تعریفی که من از فاجعه دارم این است که ما نیت خوب داریم اما نتیجه ای که بدست می آید نتیجه مخربی است. وی عنوان کرد: این ارزش ها فقط می تواند به یک نوع کنش عاطفی و کنش هیجانی منجر شود اما این کنش عاطفی و هیجانی کوتاه مدت و احساسی است. افراد نمی دانند در مسیر تبلور این احساسات پاک ممکن است، دیگران آسیب بینند. تحلیل عقلانی از موقعیت و داشتن رویکرد نهادی، به نقش نهادها و نهادهای اجتماعی بر می گردد که چطور می توانند زمینه هایی را فراهم بسازند که انگیزه های خوب شهروندان به شکل مثبت نمود پیدا کند. حضور مردم در حادثه پلاسکو را می توان با نیت خیر تحلیل کرد این استاد دانشگاه، رفتار مردم در حادثه پلاسکو را یک کنش اخلاقی تراژیک دانست و افزود: اگر ما بخواهیم موضوع را خوش بینانه تحلیل کنیم یعنی بیشتر این حضور را به عنوان یک نوع کنش اخلاقی تراژیک مدنظر قرار بدهیم، به معنای اینکه نیت های خوب اما پیامدهای رفتاری نامناسب و آسیب زا برای موقعیت های بحرانی به همراه دارد، اگرچه آمار دقیقی برای نیت های حضور نداریم اما با نگاه خوش بینانه می گوییم شهروندانی که حاضر بودند، بیشتر هدف خدمت رسانی داشتند. قانعی راد ادامه داد: مساله نهادی در اینجا موثر است، یعنی تقویت نهادهای اجتماعی در بخش عمومی، دولتی، شهری که شرایطی را فراهم کنند تا مردم بتوانند از نیت های خیر خود را به سمت و سویی جهت دهی کنند که مفید باشد نه اینکه برای نیت های سایر مردم مزاحمت فراهم کنند. مثلاً فرض کنید اسم آن را نهاد شهرسازی بگذاریم اینکه ما شهر را چطور بسازیم تا این امکانات را به ما بدهد در موقعیت های اضطراری مردم بتوانند حضور داشته باشند و از حضور خود هم استفاده کنند، نه اینکه موقعیت های شهری طوری باشد که اگر دو هزار نفر به خیابان آمدند حضور این جمعیت غیر قابل کنترل باشد و یک ازدحام آن چنانی ایجاد شود و به نوعی برای نیت های دیگران مزاحمت ایجاد کنند. یعنی آن عملکرد نهادین را باید تقویت کنیم، اهمیت آن کمتر از آموزش شهروندان نیست و چه بسا بیشتر از آموزش شهروندان هم موثر باشد. وی در پایان باتوجه به آموزش شهروندی توضیح داد: چون اگر به شهروندان آموزش دهیم اما موقعیت های شهری برای خدمت رسانی مناسب نباشد، امکانات نهادی فراهم نباشد، عقلانیت در جامعه بحرانی شکل نگرفته باشد و نهادهای پیرامونی اش به طور مناسب طراحی نشده باشد حالا هرچه هم مردم نیت خیر داشته باشند باز اینجا چیزی به بار نمی نشیند چون جامعه جدید را که فقط نیات شهروندان شکل نمی دهد، بلکه قرار است که نهادهای شهری برای شکل دادن به زندگی شهری مناسب تا حد زیادی تاثیرگذار باشند. انتهای پیام/www.fa.shafaqna.com