اگر در مباحث پیشین مشخص شد که تدبر در قرآن کریم بر مؤمنان واجب است و فواید و فضائل بسیاری دارد، بی‌شک در پس این امر حکمت‌ها، اهداف و مقاصد والایی نهفته است که شارع حکیم آن را مدنظر داشته است. از جمله این مقاصد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مقصد اول: افزایش ایمان

یکی از مهم‌ترین اهداف تدبر در قرآن این است که وقتی قرآن با تدبر تلاوت شود، قلب قاری سرشار از ایمان می‌شود. در واقع، معیار تدبر در قرآن با میزان افزایش ایمان سنجیده می‌شود. هرگاه مسلمان احساس کند که ایمانش در حال افزایش است، این نشانه‌ای از تدبر او در آیات الهی است، چنانکه خداوند متعال می‌فرماید:

﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾ [الأنفال: 2]

مؤمنان، تنها کسانی هستند که هر وقت نام خدا برده شود، دلهایشان هراسان می‌گردد (و در انجام نیکیها و خوبیها بیشتر می‌کوشند) و هنگامی که آیات او بر آنان خوانده می‌شود، بر ایمانشان می‌افزاید، و بر پروردگار خود توکّل می‌کنند (و خویشتن را در پناه او می‌دارند و هستی خویش را بدو می‌سپارند).

زیرا آنان با گوش جان به آیات الهی گوش فرا می‌دهند و قلب‌های خود را برای تدبر در آن‌ها آماده می‌سازند، و این امر باعث افزایش ایمانشان می‌شود. تدبر از اعمال قلب است و بی‌تردید معنایی را برایشان روشن می‌سازد که قبلاً نمی‌دانستند، یا چیزی را به یادشان می‌آورد که از یاد برده بودند، یا در قلبشان شوقی به خیر و اشتیاقی به کرامت پروردگارشان ایجاد می‌کند، یا ترسی از عذاب و بازداری از گناه به وجود می‌آورد؛ و همه این‌ها سبب افزایش ایمان می‌شود. مسلمانان نخستین هرگاه سوره‌ای از قرآن نازل می‌شد، ایمانشان افزون می‌گشت و تصدیق و پذیرش آن‌ها بیشتر می‌شد.

مقصد دوم: عمل صالح

هدف دوم تدبر در قرآن، انجام اعمال صالح و پایبندی به اوامر و نواهی الهی است، که این خود ثمره‌ی ایمان و نتیجه‌ی تدبر است. ازاین‌رو، تدبر در قرآن باید با نیت عمل به آن همراه باشد؛ زیرا اگر قرآن را تلاوت کنیم ولی به آن عمل نکنیم، هرگز تدبر واقعی صورت نگرفته است.

قرآن ما را به عمل و پیروی از احکامش دعوت می‌کند، چنانکه خداوند می‌فرماید:

﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلَٰئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُوْلَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾ [البقرة: 121]

(دسته‌ای از) کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده‌ایم و آن را از روی دقّت و چنانچه باید می‌خوانند (و تورات و انجیل را محقّقانه وارسی می‌نمایند و سره را از ناسره جدا می‌سازند) این چنین افرادی به قرآن ایمان می‌آورند، و کسانی که بدان ایمان نیاورند بی‌گمان ایشان زیانکارانند.

و نیز می‌فرماید:

﴿كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾ [ص: 29]

(ای محمّد! این قرآن) کتاب پرخیر و برکتی است و آن را برای تو فرو فرستاده‌ایم تا درباره‌ی آیه‌هایش بیندیشند، و خردمندان پند گیرند.

طبری (رحمه‌الله) در تفسیر این آیه می‌گوید: «یعنی تا در حجت‌های الهی که در آن است تدبر کنند و به احکام آن عمل نمایند.» بنابراین، قرآن باید راهنمای عمل و هدایت‌کننده‌ی سلوک انسان باشد؛ زیرا تدبر در کلام الهی انسان را به عمل وادار می‌کند.

مقصد سوم: هدایت به سوی حق و صواب

همان‌گونه که گفتیم، هدف اول از تدبر، افزایش ایمان است و هدف دوم، انجام اعمال صالح. این دو در ارتباطی تنگاتنگ قرار دارند؛ زیرا ایمان بدون عمل ناقص است و عمل بدون ایمان بی‌ریشه. هنگامی که این دو با هم جمع شوند، سومین هدف تدبر یعنی هدایت به سوی حق و صواب محقق می‌شود، چنانکه خداوند می‌فرماید:

﴿إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا كَبِيرًا﴾ [الإسراء: 9]

و نیز می‌فرماید:

﴿قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ ۝ يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ [المائدة: 15-16]

ای اهل کتاب! پیغمبر ما (محمّد) به سوی شما آمده است. بسیاری از چیزهائی را برایتان روشن می‌سازد که از کتاب (تورات و انجیل) پنهان نموده‌اید، و از بسیاری از چیزها (و مطالبی که پنهان ساخته‌اید و فعلاً مورد نیاز نیست) صرف نظر می‌نماید. از سوی خدا نوری (که پیغمبر است و بینشها را روشنی می‌بخشد) و کتاب روشنگری (که قرآن است و هدایت‌بخش مردمان است) به پیش شما آمده است. (۱۵) خداوند با آن (کتاب) کسانی را به راههای امن و امان (از ترس و هراس دنیا و آخرت) هدایت می‌کند که جویای خوشنودی او باشند، و با مشیّت و فرمان خود، آنان را از تاریکیهای (کفر و جهل) بیرون می‌آورد و به سوی نور (ایمان و علم) می‌برد، و ایشان را به راه راست رهنمود می‌شود.

مقصد چهارم: کسب دانش سودمند

قرآن کریم سرچشمه‌ی اصلی و بزرگ‌ترین منبع دانش برای انسان است. این کتاب سرشار از علوم نافع برای زندگی دنیوی و اخروی انسان‌هاست. خداوند می‌فرماید:

﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَىٰ لِلْمُسْلِمِينَ﴾ [النحل: 89]

و ما این کتاب (آسمانی) را بر تو نازل کرده‌ایم که بیانگر همه‌چیز (امور دین مورد نیاز مردم) و وسیله‌ی هدایت و مایه‌ی رحمت و مژده‌رسان مسلمانان (به نعمت جاویدان یزدان) است.

مقصد پنجم: بهره‌مندی از برکات قرآن

قرآن برکات فراوانی دارد که از طریق تدبر در آن به دست می‌آید. این برکات شامل دستورات و نواهی متنوع، پندها، قصص، وعده‌ها و تهدیدهاست که انسان را به اصلاح نفس و تقرب به خداوند سوق می‌دهد.

مقصد ششم: جهانی بودن و واقع‌گرایی منهج قرآنی

خداوند می‌فرماید:

﴿تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَىٰ عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا﴾ [الفرقان: 1]

والا مقام و جاوید کسی است که فرقان، (یعنی جدا سازنده‌ی حق از باطل) را بر بنده‌ی خود (محمّد) نازل کرده است، تا این که جهانیان را (بدان) بیم دهد (و آن را به گوش ایشان برساند).

ابن کثیر می‌گوید: «خداوند قرآن را نازل کرد تا پیام جهانی داشته باشد.» این جهانی بودن قرآن، برخاسته از واقع‌گرایی آن است؛ زیرا راه‌حلی عملی برای مشکلات زندگی انسان‌ها ارائه می‌دهد.

مقصد هفتم: احیای فهم صحیح از قرآن

منظور از احیای فهم صحیح، پیروی از روش سلف صالح در فهم و اجرای تعالیم قرآن است. این امر باعث می‌شود که تفسیرهای نادرست و انحرافات فکری از بین برود.

مقصد هشتم: جلوگیری از تحریف و تأویل نادرست قرآن

تدبر در قرآن سبب می‌شود که افراد از تفسیرهای نادرست و تأویل‌های ناصحیح پرهیز کنند. برخی افراد تحت عنوان «نوسازی گفتمان دینی» سعی دارند نصوص قرآنی را مطابق با اندیشه‌های خود تحریف کنند، اما تدبر صحیح مانع این کار می‌شود.

 این مقاصد نشان می‌دهد که تدبر در قرآن نه تنها یک وظیفه‌ی دینی، بلکه راهی برای رشد معنوی و سعادت در دنیا و آخرت است.

منابع:

مفهوم التدبر في القرآن الكريم، مقال في موقع مع الله، | مع الله (maa-allah.com)
مفهوم التدبر في القرآن الكريم، مرجع سابق. | مع الله (maa-allah.com)
الطبري ابن جرير، جامع البيان عن تأويل آي القرآن، ج21،ص190.
فريق برئاسة أ.د. محمد بن عبد العزيز العوجي، مقرر تدبر القرآن الكريم للدراسات العليا: ص130.
مفهوم التدبر في القرآن الكريم، مرجع سابق. | مع الله (maa-allah.com)
مفهوم التدبر في القرآن الكريم، مرجع سابق. | مع الله (maa-allah.com)
فريق برئاسة أ.د. محمد بن عبد العزيز العوجي، مرجع سابق، ص134.
السيوطي، الإتقان في علوم القرآن، ج1، ص140.
فريق برئاسة أ.د. محمد بن عبد العزيز العوجي، مرجع سابق، ص134.
ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج6، ص92.
فريق برئاسة أ.د. محمد بن عبد العزيز العوجي، مرجع سابق، ص135.
ابن صغير محفوظ، التجديد في العلوم الإسلامية ودوره في حل مشكلات الواقع المعاصر، ص318.
العوجي، مرجع سابق، ص137.