پرسش از امکان‌پذیری تشکیل امت در دنیای مدرن، مستلزم درک عمیق‌تری از ماهیت انسان و نیازهای فردی و جمعی اوست. بر اساس یافته‌های انسان‌شناسی، انسان موجودی ذاتاً اجتماعی است. برای تأمین نیازهای مادی و معنوی خود، همواره در تعامل با دیگران بوده و از زندگی جمعی گریزی نداشته است. این تعاملات گاه با پرداخت هزینه‌ای مادی همراه است و گاه رایگان، اما در هر صورت، زندگی فردی بدون ارتباط با دیگران، ناکامل و غیرکارآمد خواهد بود.
وابستگی متقابل و نظم جمعی
تنوع استعدادهای انسانی و ضرورت تخصص‌گرایی سبب می‌شود که انسان‌ها به یکدیگر نیازمند باشند. افزون بر این، انسان برای مقابله با خستگی، تنهایی و ناملایمات زندگی، به حمایت و حضور اجتماعی دیگران نیاز دارد. تأمین نیازهای گسترده و پیچیده بشر نیز تنها از طریق نهادهای سازمان‌یافته و سیستم‌های مدیریتی – مانند دولت‌ها و وزارتخانه‌ها – ممکن است. حتی انسان نخستین نیز برای رفع نیازهای حیاتی خود، به زندگی گروهی روی می‌آورد.
امت؛ ساختاری ریشه‌دار و پویا
واژه «امت» در زبان عربی به معنای اجتماعی سامان‌مند از انسان‌هاست که برای تحقق اهدافی مشخص، تحت مدیریتی یکپارچه – خواه فردی و کاریزماتیک یا جمعی – فعالیت می‌کنند. این ساختار در طول تاریخ بشر، از ابتدایی‌ترین اشکال زندگی قبیله‌ای تا سازمان‌ها و نهادهای پیچیده مدرن، به اشکال گوناگون بروز یافته است.
دو بُعد امت: مادی و معنوی
تشکیل امت، هم در بُعد مادی و هم در بُعد معنوی، ضرورتی همیشگی در حیات بشر بوده است:
نیازهای مادی: شرکت‌ها، اتحادیه‌ها، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های تجاری و فنی.
نیازهای معنوی: مکاتب فکری و اخلاقی، ادیان الهی، نهادهای فرهنگی و تربیتی.
امروز نیز شاهد گسترش چنین ساختارهایی در قالب سازمان‌ها، شرکت‌های چندملیتی، اتحادیه‌های قاره‌ای و نهادهای بین‌المللی هستیم.
امت اسلامی در عصر مدرن
قرآن مسلمانان را به کنش جمعی در راستای تحقق مقاصد شریعت فرا می‌خواند؛ مقاصدی چون عمران و آبادانی زمین، رشد فکری و اخلاقی انسان و تحقق اخوت ایمانی. این همکاری جمعی، همان چیزی است که در قالب امت اسلامی تعریف می‌شود.
بنابراین امت اسلامی، پدیده‌ای ایده‌آلیستی یا مختص دوران سنت نیست، بلکه پاسخی حکیمانه و کارآمد به نیازهای همیشگی انسان است که در هر دوره‌ای می‌تواند متناسب با شرایط زمان و مکان، تحقق یابد.
پاسخ به یک شبهه رایج
برخی گمان می‌کنند در جهان مدرن، تحقق امت – به‌ویژه امت اسلامی – ممکن نیست، چراکه همه مردم مایل به مشارکت در چنین ساختارهایی نیستند. اما این نگاه، از اساس نادرست است. تحقق امت، متوقف بر حضور همگان نیست. هر ساختار جمعی، با مشارکت گروهی از انسان‌ها شکل می‌گیرد، نه الزاماً همه آنان.
شواهدی از جهان معاصر
در ادامه، فهرستی از نهادها، اتحادیه‌ها و شرکت‌های بین‌المللی ارائه می‌شود که نمونه‌هایی از امت‌های مدرن در عرصه‌های مختلف‌اند:
نهادهای بین‌المللی
سازمان ملل متحد
سازمان جهانی بهداشت
سازمان بین‌المللی کار
سازمان بین‌المللی پناهندگان
برنامه مشترک سازمان ملل برای HIV/AIDS
کمیسیون انرژی اتمی
بنیاد کودکان ملل متحد (یونیسف)
ناتو، پیمان ورشو، سازمان جهانی هوانوردی و دریانوردی
اتحادیه‌ها
اتحادیه اروپا
اتحادیه آفریقا
اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست
اتحادیه جهانی آزادی و دموکراسی
اتحادیه بین‌المللی دانشجویان
اتحادیه بین‌المللی تعاون
شرکت‌های چندملیتی
ایرباس
اکتیویژن بلیزارد
ای‌ام‌دی
ایرفرانس-کی‌ال‌ام
آکور
ای‌بی‌ان آمرو
نتیجه‌گیری
تجربه تاریخی و واقعیت جهان معاصر نشان می‌دهد که مفهوم «امت» نه تنها قابل تحقق است، بلکه ضرورتی حیاتی برای انسان مدرن محسوب می‌شود. گرچه شکل و شیوه اجرای آن در دوره‌های مختلف متفاوت بوده، اما جوهره آن – یعنی تلاش جمعی برای تأمین نیازهای مادی و معنوی – در همه ادوار حیات انسانی یکسان باقی مانده است.
بنابراین، تحقق امت اسلامی در جهان مدرن، نه تنها ممکن، بلکه ضروری و عاقلانه است؛ به شرط آن‌که با درک صحیح از اقتضائات زمان، بازسازی و بازتعریف شود.
نظرات