خداوند برای ماه مبارک رمضان نقطه شروعی قرار داده که ایمان است و نقطه پایانی و نهایی آن نیز تقوا می‌باشد خداوند می‌فرماید: ﴿ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴾ [البقرة: ۱۸۳] ترجمه: ‏ای کسانی که ایمان آوردهاید! بر شما روزه واجب شده است،‌‌ همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بوده‌اند واجب بوده است، تا باشد که پرهیزگار شوید. ‏ شرط ورود به این منافسه (رقابت با یکدیگر) و مسابقه (سبقت گرفتن از هم) و مسارعه (سرعت گرفتن از یکدیگر)، ایمان است. 

به همین خاطر است که در ابتدای به (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا) خطاب کرده است. و اگر بخواهیم ثمره این عبادت را در رسیدن به تقوا برداشت کنیم راهی جز منافسه، مسابقه و مسارعه نیست. همانطور که واضح است رقابت و منافسه در طاعات و عبادات مشروع است، مخصوصا در ماه رمضان خداوند می‌فرماید: ﴿ وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ ﴾ [المطففین: ۲۶] ترجمه: مسابقه‌دهندگان باید برای به دست آوردن این با همدیگر مسابقه بدهند و بر یکدیگر پیشی بگیرند. 

وعن عبادة بن الصامت رضی الله عنه، أن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال یومًا وحضر رمضان: (أتاکم رمضان شهر برکة، فیه خیر یغشیکم الله فیه، فتنزل الرحمة، وتُحط الخطایا، ویُستجاب فیه الدعاء، فیَنظر الله إلى تنافُسکم، ویباهی بکم ملائکته؛ فأَرُوا الله من أنفسکم خیرًا؛ فإن الشقی من حُرِم فیه رحمةَ الله عز وجل) ماه رمضان، ماه نیکی و برکت، شما را فرا رسیددر آن خیر قرار دارد، خداوند رحمتش را بر شما نازل می‌فرماید و گناهان را می‌آمرزد و خواسته‌ها در آن مستجاب می‌گردد، حضرت حق به مسابقه‌ی شما در خوبی‌ها با یکدیگر نظر می‌افکند و نزد فرشتگان به شما افتخار می‌کند پس شایستگی خود را نزد خداوند اثبات نمایید وبه راستی که زیانبار کسیست که در این ماه از رحمت خدا محروم گردد. 

 اعمال وکار‌ها ما راخدا و رسول و مومنان می‌بینند. قال الله تعالى: ﴿ وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴾ [التوبة: ۱۰۵]

‏ترجمه: ‏

‏بگو: (هرچه می‌خواهید) انجام دهید (خواه نیک، خواه بد. امّا بدانید که) خداوند اعمال (ظاهر و باطن) شما را می‌بیند (و آن‌ها را به حساب شما می‌گیرد) و پیغمبر و مؤمنان اعمال (ظاهر) شما را می‌بینند و (به نسبت خوبی و بدی، با شما دوستی یا دشمنی می‌ورزند. این در دنیا، و امّا) در آخرت به سوی خدا برگردانده می‌شوید که آگاه از پنهان و آشکار (همگان و دیدنی و نادیدنی جهان) است و شما را بدانچه می‌کنید مطلع می‌سازد (و پاداش و پادافره اعمال و اقوال شما را می‌دهد). ‏

. ملاحظه می‌شود که این دوآیه به صیغه جمع ﴿الْمُتَنَافِسُونَ ﴾، و﴿ اعْمَلُوا ﴾ آمده‌اند، خطاب به عموم جامعه با وجود نژاد‌های مختلف است و این دعوت به کار جمعی است نه فردی، آن هم برای طاعات و عبادات. 

و اما مسابقه خداوند می‌فرماید ﴿ سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ﴾ [الحدید: ۲۱] سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاء وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ‏

ترجمه: ‏

‏بر یکدیگر پیشی بگیرید برای رسیدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتی که پهنای آن همسان پهنای آسمان و زمین است. برای کسانی آماده شده است که به خدا و پیغمبرانش ایمان داشته باشند. این، عطاء خدا است، و به هر کس که بخواهد آن را می‌دهد، و خدا دارای عطاء بزرگ و فراوان است. ‏

.، ابن فارس می‌گوید: (سبق) بیان یک اصل درستی است که دلالت بر پیشرفت وپیشی گرفتن می‌کند. ابن منظور می‌گوید: (السبق) جلو افتادن در هر کاری است، راغب اصفهانی می‌افزاید: که بطور مجاز به معنی پیشی جستن و تقدم در هر امری بکار رفته است. ﴿ وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ ﴾ [الواقعة: ۱۰] ترجمه: ‏و پیشتازانِ پیشگام! ‏

؛ مراد سبقت گیرندگان به سوی ثواب الهی وبهشت بوسیله اعمال صالح﴿ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ﴾ [الواقعة: ۶۰] ترجمه: و هرگز بر ما پیشی گرفته نمی‌شود ‏ یعنی ما عقب نمی‌مانیم. 

 قرافی می‌گوید: غبطه ومسابقه حرام نیست چرا که تعلق به مفسده‌ای ندارد، بلکه یا واجب است یا سنت است و یا مباح است، خداوند می‌فرماید؛ ﴿ وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ ﴾ [المطففین: ۲۶] ترجمه: مسابقه‌دهندگان باید برای به دست آوردن این با همدیگر مسابقه بدهند و بر یکدیگر پیشی بگیرند. 

مسابقه مقتضی ترس از عقب افتادن است، واجب که در نعمت‌های دینی مفروض مانند نعمت ایمان، نمازهای فرض، زکات، عقب نیفتیم وباید انجام این فرایض را دوست داشته باشیم وگرنه به معصیت راضی شده و رضایت به آن نیز حرام است. 

مندوب یا سنت در فضایل و معلومات و انفاق اموال وغیره وجود دارد. 

و مباح در نعمت‌هایی مانند نکاح است و مسابقه و پیشی گرفتن در مباحات منجر به گناه نمی‌شود. اما از فضایل، زهد و میزان رضایت و توکل می‌کاهد و از رسیدن به مقام رفیع و والا جلوگیری می‌کند. 

و اما مسارعه که خداوند می‌فرماید ﴿ وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ * الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ * وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ یُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ یَعْلَمُونَ * أُولَئِکَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ ﴾ [آل عمران: ۱۳۳-۱۳۶]. و (با انجام اعمال شایسته و بایسته) به سوی آمرزش پروردگارتان، و بهشتی بشتابید و بر همدیگر پیشی گیرید که بهای آن (برای مثال، همچون بهای) آسمان‌ها و زمین است؛ (و چنین چیز با ارزشی) برای پرهیزگاران تهیّه دیده شده است. ‏

و کسانی که چون دچار گناه (کبیرهای) شدند، یا (با انجام گناه صغیرهای) بر خویشتن ستم کردند، به یاد خدا می‌افتند (و وعده و وعید و عقاب و ثواب و جلالت و عظمت او را پیش چشم می‌دارند و پشیمان می‌گردند) و آمرزش گناهانشان را خواستار می‌شوند - و بجز خدا کیست که گناهان را بیامرزد؟ - و با علم و آگاهی بر (زشتی کار و نهی و وعید خدا از آن) چیزی که انجام دادهاند پافشاری نمی‌کنند (و به تکرار گناه دست نمی‌یازند). ‏

آن کسانی که در حال خوشی و ناخوشی و ثروتمندی و تنگدستی، به احسان و بذل و بخشش دست می‌یازند، و خشم خود را فرو می‌خورند، و از مردم گذشت می‌کنند، و (بدین وسیله در صف نیکوکاران جایگزین می‌شوند و) خداوند (هم) نیکوکاران را دوست می‌دارد. ‏

آن چنان پرهیزگارانی پاداششان آمرزش خدایشان و باغهای (بهشتی) است که در زیر (درختان) آن‌ها جویبار‌ها روان است و جاودانه در آنجا‌ها ماندگارند، و این چه پاداش نیکی است که بهره کسانی می‌گردد که اهل عملند (و برابر فرمان خدا کار می‌کنند). ‏

ابن فارس می‌گوید: (سرع) به معنای ضد کندی است، (سرعان الناس) یعنی اولین کسانی که در سرعت مقدم شدند، و ابن منظور می‌افزاید: (سارع) به معنای (اسرع)، که برای یک مفرد و (سارعوا) برای جمع به کار می‌رود 

 راغب اصفانی می‌گوید: سرعت و شتاب ضد کندی است و در مورد اجسام و افعال به کار می‌رود... در آن کار کوشید و به سوی آن مبادرت ورزید و پیشی گرفت. 

رازی می‌گوید ﴿ وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ ﴾ [آل عمران: ۱۳۳] این دلالت می‌کند که مراد از آن مسارعه (سرعت گرفتن از یکدیگر) ترک چیز‌های نهی شده است و به طریق اولی دلالت بر ادای واجبات می‌کند، چرا که لفظ آن عام است و نمی‌توان آن را خاص کرد. 

 سپس خداوند آن را توضیح داده که همانطور که مسارعه به مغفرت واجب است مسارعه بر‌ای بهشت نیز واجب است چرا که غفران به معنای پاک کردن گناهان است و بهشت به معنای رسیدن به ثواب و پاداشت و به این صورت این دو تا را باهم جمع کرده که مکلف بداند باید این دو را انجام دهد. 

اما وصف بهشت به اینکه عرض آن به اندازه آسمان است وصف حقیقی نیست چرا که خود آسمان عرض وپهنای بهشت نیست بلکه مراد از عرض و پهنای آسمان و زمین مبالغه در وصف وسعت بهشت است ما چیزی نداریم که عرض و پهنایش به این اندازه وسیع باشد و طولانی‌ترین شیئ ما‌‌ همان آسمان و زمین است و به شیوه‌ای مارا مورد خطاب قرار داده که آنرا بفهمیم 

وباید دانست که خداوند وقتی که بهشت را جایگاه متقین معرفی می‌کند صفات متقین را نیز ذکر می‌کند تا انسان از طریق کسب آن صفات به بهشت برسد 

مردم در مسارعه (سرعت گرفتن از یکدیگر) به سه دسته عابدان، عارفان و عاصیان قسیم می‌شوند. عابدان با قدم‌هایشان در طاعات سرعت گرفته و عارفان با همتشان به قرب الهی سرعت می‌گیرند و عاصیان و گناهکاران با ندامت و توبه از حسرت و گناه بسرعت بیرون می‌آیند

کسی که با قدم‌هایش سرعت گیرد ثواب وپاداش آنرا می‌گیرد وکسی که به سرعتش همت گیرد به قرب الهی می‌رسد وکسی که با ندامت وپشیمانی سرعت گیرند رحمت خداوند را در می‌یابد

هر مسابقه دهنده‌ای که در میدان مسابقه قرار گرفت شرکت کننده در مسابقه، و میدان مسابقه برای همه آنهااست. در اینجا خطاب به همه مسابقه دهندگان اینست که در کسب خیر مسارعه و مسابقه دهند و این مطلبی است که از کلام رازی فهمیده می‌شودکه می‌گوید امر به مسابقه و مسارعه می‌دهد﴿ وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ ﴾ [آل عمران: ۱۳۳] پس به شرح کیفیت آن مسارعه و مسابقه می‌پردازد و می‌فرماید بسرعت با مسابقه دهندگان برای رسیدن به خط پایان تلاش کنید. بهمین خاطر ویژگی‌ها و صفات مسارعین و سرعت گیرندگان خیلی بالا‌تر از سایر مسابقه دهندگان است که آن انفاق در خوشی و ناخوشی، کنترل خشم و عفو گذشت از مردم، هرچند این‌ها از خطا واشتباه محروم نیستنداما به استغفار خداوند ایمان دارند و به انجام معصیت و گناه اصرار نمی‌ورزند. به همین خاطر است که نتایج متسارعین از مسابقه دهندگان بهتر است ودر ادامه ما فرق بین متسارعین و متسابقین را مشاهده می‌کنیم

بنابراین بهشت متسابقین ﴿ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ﴾ [الحدید: ۲۱]، و بهشت متسارعین ﴿ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ ﴾ [آل عمران: ۱۳۳]، آعمران ۱۳۳ و فرق میان السماء و السماوات نزد هر صاحب خردی واضح است. 

و کاف تشبیه در بهشت متسابقین مانند کاف در بهشت متسارعین نیست چرا که متسابقین شروط ارکان ایمان را بجا آورده‌اند و ﴿ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ﴾،... اما متسارعین دو شرط تقوی واحسان را بجای آورده اند﴿ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ ﴾، و﴿ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ﴾، 

واضح است که احسان مقامش از ایمان یالا‌تر است و امکان تحقق احسان بدن داشتن تقوی نیست و﴿ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ﴾، اما پاداش متسابقین﴿ وَجَنَّةٍ ﴾، است و تفاوت میان صیغه الجنه و جمع جنات واضح و عیان است و ملاحظه می‌شود که بهشت متسابقین فضل محض خداوند است ﴿ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ﴾، وبهشت متسارعین فضل خداوند به همراه جزاء وپاداش عمل است ﴿ وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ ﴾. 

وقتی در آیه روزه و صوم تامل می‌کنیم می‌یابیم که با شرط ایمان شروع شده و متناسب با مسابقه است که پایان آن با احسان منتهی می‌شودکه از تقوا گذر کرده است و این متناسب با مسارعه است که هدف و غایت نهائی هرصائم و روزه دار است که‌‌ همان تقوا است ﴿ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴾. 

وچیزی که به تحقق این هدف مطلوب در این عبادت بزرگ کمک می‌کن احساس به پیشی گرفتن و سرعت میان این امت با سایر امتهای دیگری است ﴿ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ ﴾

بنابراین مطلوب‌‌ همان منافسه و مسارعه و مسابقه در این ماه روزه است وهمه این‌ها در این قول خداوند ملاحظه می‌شود ﴿ وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴾ [التوبة: ۱۰۵]. 

واز وسائل وابزارهای مهم وتاثیر گذار در تحقق این هدف مطلوب، محاسبه روزانه در ماه مبارک رمضان است وکسی که بر دوام آنرا انجام دهدبه فضل و ورحمت خداوند نجات یافته است

به همین خاطر است که عمر فاروق رضی الله عنه می‌فرماید: «حاسِبوا أنفسکم قبل أن تحاسَبوا، وتزینوا للعرض الأکبر، وإنما یخفُّ الحساب یوم القیامة على مَن حاسَب نفسه فی الدنیا»: پیش از آنکه به حساب شما برسند خود به حساب خویش برسید، و قبل از آنکه مورد سنجش قرار گیرید خویشتن را بسنجید، و خود را براى رستاخیز بزرگ آماده کنید به حقیقت محاسبه کسی که در دنیا خود را محاسبه می‌کند آسان است.. [در این کلام حضرت عمر فراست و زیرکی زیادی وجود دارد و بسیاری از نصوص براین تشویق می‌کند از جمله این فرمایش پیامبر (ص): (الکَیِّس وعَمِل لِما بعد الموت، والعاجز مَن أتْبَع نفسه هوا‌ها وتمنَّى على الله) و معنی (من‌ دان نفسه) اینست که در دنیا خود را قبل از آخرت محاسبه کنید. در پایان پیشنهاد می‌شودکه در این ماه رمضان جدول محاسبه نفس تهیه شود تا از فرصتهای آن بخوبی استفاده نموده وآنرا هدر ندهید.