الف) وجه تسمیه درمیان

ب) پیشینه تاریخی درمیان

ج) موقعیت جغرافیایی و جمعیت شهرستان

د) موقعیت اقتصادی شهرستان درمیان

ه) نام شهر‌ها و اماکن اهل سنت درمیان

۱- وجه تسمیه‌ی خراسان: 

 واژه‌ی خراسان به معنای «خاور» آمده؛ یعنی، قسمتی‌که از خورشید است. این واژه ترکیبی است از «خور» به معنای خورشید و «آسان» به معنی آمدن و نهایتا؛ یعنی، «جایی‌که خورشید از آن برمی‌آید» یا «محل طلوع خورشید». این سرزمین چون در شرقی‌ترین ناحیه‌ی ایران‌زمین قرار داشته و خورشید زود‌تر از سایر نقاط در آن طلوع می‌کرده، این نام را به خود گرفته است؛ از این رو خراسان به معنای «سرزمین بامدادان و طلوع آفتاب» به‌کار رفته است. 

۲- موقعیت جغرافیایی و پیشینه‌ی تاریخی خراسان جنوبی: 

این استان از شمال با استان خراسان رضوی، از غرب با استان‌های یزد، اصفهان و سمنان و از شرق با کشور افغانستان، از جنوب با استان سیستان و بلوچستان و از جنوب غرب با استان کرمان، هم‌مرز است. 

خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است که در سده‌های پیش، «قهستان» نامیده می‌شده است. شهرهای مهم ایالت قهستان، تون (فردوس امروزی) و قاین بوده‌اند. مارکوپولو نیز در سفرنامه‌ی خود، از این منطقه با نام «تونوکاین» (تون و قاین) یاد کرده است. 

در سده‌های اخیر و به‌ویژه از دوران قاجار، دو شهر فردوس و قاین به دلیل حوادث طبیعی مختلف به تدریج موقعیت جمعیتی خود را از دست داده و بیرجند مرکزیت و اهمیت بیشتری یافته است. 

استان خراسان جنوبی، دارای ۱۱ شهرستان، ۲۵ شهر، ۲۳ بخش و ۵۷ دهستان است. این استان طبق سرشماری سال ۱۳۹۰، ۶۶۲۵۳۴ نفر جمعیت دارد. 

۳- محصولات کشاورزی استان: 

استان خراسان جنوبی رتبه‌ی اول محصولات باغی زرشک و عناب و رتبه‌ی دوم زعفران کشور را داراست. هم‌چنین این استان، ششمین تولید‌کننده‌ی انار در بین استان‌های ایران است و شهرستان فردوس پس از شهرستان‌های ساوه و نی‌ریز، سومین تولید‌کننده‌ی انار در ایران است. پسته، بادام، گلابی، به، گیلاس، آلبالو، زردآلو، هلو، خرما، توت، شاتوت، گردو، انجیر و سنجد از دیگر محصولات باغی این استان است. 

در بخش محصولات زراعی، این استان در تولید چغندرقند، رتبه‌ی هشتم کشور را دارد. علاوه بر این گندم، جو، پنبه، حبوبات، محصولات جالیزی و گیاهان علوفه‌ای در این استان کشت می‌شود. 

۴- تنی چند از مفاخر و مشاهیر خراسان جنوبی: 

الف) مولانا نظام‌الدین عبدالعلی بیرجندی حنفی: از بزرگان و علمای برجسته‌ی ریاضیات، هیئت، نجوم و فقه قرن دهم بود. بنابر تصریح خواند می‌ر، حکمت و ریاضی را نزد منصوربن معین‌الدین کاشانی فراگرفت. دیگر استادان وی عبارت‌اند از: خواجه حافظ غیاث (محدث مشهور هرات)، مولانا کمال‌الدین شیخ حسین القنوی، مولانا سیف‌الدین احمد تفتازانی و مولانا کمال الدین مسعود شروانی. 

علامه بیرجندی مؤلف تعدادی کتاب و رساله در فن خود به زبان فارسی و عربی است. درباره‌ی وی نوشته-اند، به صفت تواضع و پرهیزگاری و علم و دینداری اتصاف داشت. وی مدتی شیخ الاسلام هرات بود. 

این دانشمند برجسته، ستاره‌ای کشف کرده و تقویم هشتاد ساله را نیز استخراج نموده است. 

بنابر کشفیات باستان‌شناسی که از سوی مدیریت میراث فرهنگی صورت گرفته و بر مبنای اسناد مکتوب تاریخی، ثابت شده است که علامه عبدالعلی بیرجندی در قبرستان قتلگاه مشهد دفن نشده است، بلکه وی در قبرستان تاریخی روستای خودش، «بجد»، مدفون می‌باشد. 

ب) مولانا ابن حسام خوسفی (۷۸۳-۸۷۵ ه ق): وی به ابن حسام قهستانی نیز مشهور است. در خانواده‌ای روحانی و اهل فضل و علم به دنیا آمد. از آثارش می‌توان به «نظم نثر اللآلی»، «خاوران نامه»، «دیوان اشعار» اشاره کرد. عمده‌ی شهرت ابن حسام به شاعری اوست که در این فن استاد است. 

ابیات زیر در مدح رسول گرامی اسلام -صلّی الله علیه وسلّم- نمونه‌ای از اشعار اوست: 

درودی همچو موی مشکبارش          برو بادا و یاران هر چهارش

ترا گر در خلافت خانه بارست          بنای خانه قایم بر چهارست

چو بنیانی چنین مرصوص باشد بنا آن به که بر منصوص باشد (دیوان ابن حسام، ۴۹۰) 

ج) حکیم سعد‌الدین نزاری قهستانی: حکیم نزاری از غزل‌سرایان بنام قرن هفتم هجری قمری است. آثار وی عبارت‌اند از: سفرنامه، هرمزنامه، دستورنامه، دیوان قصاید و غزلیات. 

د) محمد رفیع بن عبدالکریم درمیانی معروف به لامع: لامع در سال ۱۰۷۶ و به قولی ۱۰۷۷ هجری قمری در درمیان بیرجند ولادت یافت. او در دانش‌های صرف و نحو، بدیع، معانی، فلسفه، کلام، حدیث، نجوم و موسیقی تبحر کافی داشت. عمده‌ی مهارت و شهرت وی در زمینه‌ی شعر و شاعری است. دیوان اشعاری از وی در دست است که در آن اشعار بلندی در مدح پیامبر اسلام -صلّی الله علیه وسلّم-، خلفای راشدین و ائمه‌ی اطهار از خود به یادگار گذاشته است. 

ه) استاد بدیع‌الزمان فروزانفر: محمدحسین بشرویه‌ای معروف به بدیع‌الزمان فروزانفر به سال ۱۲۷۶ هجری شمسی در خانواده‌ای کرد در بشرویه از شهرهای خراسان جنوبی‌زاده شد. وی استاد برجسته‌ی زبان و ادبیات فارسی و مدرس اولین دوره‌ها‌ی دکتری رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی و استاد اساتید نام‌آشنایی چون شفیعی کدکنی و سیمین دانشور بود. برخی آثار او عبارت‌اند از: شرح مثنوی شریف، سخن و سخنوران، تاریخ ادبیات ایران، احادیث مثنوی. 

و) دکتر محمدحسن گنجی: دکتر گنجی، از چهره‌های ماندگار و پدر جغرافیای ایران در سال ۱۲۹۱ در بیرجند تولد یافت و به سال ۱۳۹۱ در تهران دار فانی را وداع گفت. او استاد سر‌شناس جغرافیا در دانشگاه تهران بود و دانش جغرافیای نوین و هوا‌شناسی را در ایران بنیان‌گذاری کرد. وی چندین کتاب از جمله اطلس اقلیمی و بیش از صد مقاله به زبان‌های فارسی و انگلیسی منتشر ساخت و برنده‌ی جایزه‌ی ۲۰۰۱ سازمان هوا‌شناسی جهانی گردید. بعلاوه دکتر گنجی مؤسّس و اولین رئیس دانشگاه بیرجند بود. 

۵- جاذبه‌های گردش‌گری استان: 

این اماکن فهرست‌وار عبارت‌اند از: قلعه‌ی تاریخی فورگ (دوره افشاریه)، مسجد جامع هندوالان (دوره تیموری)، آرامگاه ابن حسام خوسفی، باغ گلشن طبس، بند دره، بند عمرشاه، آبگرم معدنی فردوس، چنشت، خراشاد، ماخونیک، غار خونیک، شوکت‌آباد، مدرسه‌ی شوکتیه (دوره قاجار)، مدرسه علمیه‌ی علیا، مسجد جامع تون، مقبره‌ی بوذر جمهر قاینی مصعبی، باغستان علیا، آبشار گیوک، قلعه‌ی بیرجند (دوره صفویه)، ارگ کلاه فرنگی (دوره قاجار)، باغ عمارت اکبریه (دوره قاجار). 

۶- پیشینه‌ی دین اسلام در خراسان: 

اکثر تاریخ نویسان، فتح خراسان را در سال ۲۲ ه. ق و در عصر خلافت سیدنا عمرفاروق (رض) ذکر کرده‌اند. برخی نیز این واقعه‌ی مهم را در زمان خلافت سیدنا عثمان (رض) و به سال ۲۹ ه. ق دانسته‌اند. مسلمانان هنگام فتح خراسان، ابتدا طبس را فتح کردند، از این رو آن را دروازه‌ی خراسان می‌نامیدند که «یاقوت حموی» در «معجم البلدان» در ذیل نام «الطبسان» به این نکته اشاره دارد. مسلمانان پس از فتح طبس، به سوی سایر شهرهای خراسان روانه شدند و پی‌در‌پی آن‌ها را گشودند. با فتح و تسخیر خراسان، مهاجرت عرب‌های مسلمان به ناحیه آغاز شد و آنان همواره در ترکیب جمعیتی خراسان سهم نسبتاً زیادی داشتند. در حال حاضر نیز شماری از عرب‌ها در خراسان ساکن هستند که عمدتاً در جنوب استان استقرار دارند. 

۷- اماکن مذهبی اهل سنت استان: 

اهل سنت در خراسان جنوبی دارای ۱۳۹ مسجد (طبق نظر رئیس سازمان تبلیغات اسلامی) و ۴ حوزه‌ی علمیه هستند (حوزه‌ی الصدیق در بیرجند، حوزه‌ی علی بن ابی‌طالب (رض) در شهر طبس مسینا، حوزه‌ی علمیه‌ی انوارالعلوم در ماخونیک و حوزه‌ی علامه ندوی در روستای آبگرم). بعلاوه کانون فرهنگی – هنری خاتم النبیین و دارالقران مسجد النبی از دیگر اماکن مذهبی اهل سنت استان در بیرجند است. 

۸- مراکز اهل سنت خراسان جنوبی به ترتیب جمعیت: 

۸-۱) شهرستان درمیان: 

الف) وجه تسمیه‌ی درمیان: کلمه‌ی درمیان برگرفته از عنوان روستایی به همین نام است که به دلیل قرار گرفتن در حصار کوه‌های بلند به این نام موسوم گشته است؛ یعنی، جایی که در میان کوه‌ها قرار دارد. 

ب) پیشینه‌ی تاریخی درمیان: شهرستان درمیان از نظر وجود آثار فرهنگی و تاریخی از غنی‌ترین شهرستان‌های استان خراسان جنوبی به شمار می‌رود. وجود تپه‌ها و محوطه‌های باستانی پراکنده در منطقه، قلعه‌های اسماعیلی، آسباد‌ها، مساجدو... نشان‌دهنده‌ی سابقه‌ی تمدنی باعظمت آن است. شهر طبس مسینا و مناطق اطراف آن در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری شرق شهر اسدیه از لحاظ تاریخی و باستان‌شناسی بسیار غنی است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد موقعیتی که شهرستان درمیان امروز در آن واقع گردیده است از قدمت بسیاری برخوردار است، به‌گونه‌ای که آثاری مربوط به پیش از اسلام نیز در این منطقه، به‌دست آمده. وجود مساجد تاریخی متعدد و نیز مدارس علمی قدیمی بیانگر توجه مردمان این سرزمین از دیر‌باز به دو مقوله‌ی علم و دین است. 

      مسجد جامع تاریخی روستای هندوالان                                             قلعه‌ی تاریخی فورگ

ج) موقعیت جغرافیایی و جمعیت شهرستان درمیان: شهرستان درمیان در شرق استان خراسان جنوبی واقع شده و از شمال به شهرستان قاین، از جنوب به شهرستان سربیشه، از غرب به شهرستان بیرجند و از شرق به کشور افغانستان محدود می‌شود. این شهرستان ۵۸۶۱ کیلومتر مربع مساحت دارد. مرکز شهرستان درمیان، شهر اسدیه است. این شهرستان از سه بخش به شرح زیر تشکیل شده است: بخش مرکزی به مرکزیت شهر اسدیه در مرکز، بخش گزیک به مرکزیت شهر طبس مسینا در شرق، بخش قهستان به مرکزیت شهر قهستان در غرب. 

این شهرستان ۶ دهستان دارد که عبارت‌اند از: درمیان، می‌اندشت، قهستان، فخرود، گزیک، طبس. تعداد آبادی‌های دارای سکنه‌ی شهرستان برابر آخرین سالنامه‌ی آماری، ۱۴۷ پارچه آبادی است. 

جمعیت شهرستان مطابق سرشماری سال۱۳۹۰ (معاونت برنامه‌ریزی استان خراسان جنوبی) ۵۵۰۸۰ نفر است. لازم به ذکر است حدود ۷۰ درصد جمعیت شهرستان، اهل سنت حنفی هستند. و دو بخش مرکزی و گزیک از گذشته به «جلگه‌ی سنی‌خانه» معروف بوده‌اند. 

د) موقعیت اقتصادی شهرستان درمیان: تولیدات صنعتی شهرستان البته با وجود کارخانه‌ی قند قهستان در شهر اسدیه و کارخانه‌ی سیمان باقران در بخش گزیک (که هنوز تکمیل و راه‌اندازی نشده) در حال حاضر چندان قابل توجه نیست. بخش خدمات و بازرگانی شهرستان نیز با توجه به ظرفیت‌ها چندان توسعه نیافته و سطح ارائه‌ی خدمات در شهرستان عموماً پایین است. به دلیل عدم وجود بازار گسترده، بخش خصوصی تمایل چندانی به سرمایه‌گذاری در این زمینه ندارد. از این‌رو بیشتر خدمات مورد نیاز مردم از طریق مرکز استان تامین می‌گردد و این امر علاوه بر این‌که هزینه‌های تأمین خدمات را افزایش می‌دهد، عامل مهمی در جهت کاهش رشد و توسعه‌ی سرمایه‌گذاری شهرستان به شمار می‌رود. تأمین تسهیلات مناسب و ارائه‌ی برخی خدمات و فعالیت‌ها در این زمینه، می‌تواند به افزایش انگیزه‌ی سرمایه‌گذاران این بخش برای استقرار در شهرستان کمک نماید. بازارچه‌ی مرزی «می‌ل هفتادوسه» یکی از مهم‌ترین زمینه‌های توسعه‌ی اقتصادی شهرستان به‌شمار می‌رود. افزایش زمینه‌ی توسعه‌ی صنعت، خروج شهرستان از شرایط بن‌بست، استقرار جمعیت در نواحی مرزی و افزایش ضریب امنیت، کاهش زمینه‌ی قاچاق کالا و مواد مخدر از جمله پیامدهای مثبت تقویت این بازارچه به شمار می‌رود که ارتقای آن به گمرک رسمی بهترین کار برای تأمین این هدف است. 

اقتصاد شهرستان درمیان، صرف‌نظر از کشاورزی و دامداری بر پایه‌ی قالی‌بافی و مرغداری می‌چرخد. 

ه) نام شهر‌ها و اماکن اهل سنت شهرستان درمیان: شهر اسدیه، شهر گزیک، شهر طبس مسینا و روستاهای نوغاب، درمیان، فورگ، دادران، زیدان، سرو، چک، خلف، دره‌ی‌چرم، هندوالان، تاغان، اشک، خونیکسار، سراب، احمدآباد، دستگرد، علی‌آباد، فیض‌آباد، محمدآباد، مورتیغ، آبگرم، آواز، خیرآباد، گاویچ، نصرالدین. 

۸-۲) شهرستان بیرجند: 

الف) وجه تسمیه‌ی بیرجند: این نام به صورت برجن، برکند، و بیرگند نیز در نوشته‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آمده است. برای اولین بار از این نام در کتاب معجم البلدان در قرن هفتم ه. ق یاد شده و این شهر را زیبا‌ترین بلدیه قهستان معرفی کرده‌است. هم‌چنین سیاحان و مورخانی چون مارکوپولو، یاقوت حموی، مقدسی و حمدالله مستوفی نیز در کتاب‌های خود به نوعی از این شهر یاد کرده‌اند. بیشتر کسانی که درباره‌ی ساختار و معنی واژه‌ی بیرجند اظهار نظر کرده‌اند، کلمه‌ی بیرجند را مرکب از دو جزء «بیر» و «جند» دانسته‌اند. 

 «جند» معرب واژه‌ی «کند»، و یا تلفظی دیگر از آن و به معنی شهر است. در رابطه با معنی جزء نخست یعنی «بیر» اختلاف‌نظر وجود دارد و آن را «نصف»، «بلند»، «چاه»، و «طوفان» معنی کرده‌اند. 

ب) بیرجند دیار فرهنگ و هنر: از لحاظ فرهنگ، علم و معرفت این دیار یکی از درخشان‌ترین نقاط ایران به‌شمار می‌رود. مدرسه‌ی شوکتیه‌ی این شهر، سومین مدرسه‌ی آموزش به سبک جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه‌ی تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک شهر بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه‌مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم، دو کنسول‌یاری انگلستان و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده‌اند. شهر بیرجند، اولین شهر در ایران است که دارای سازمان آب‌رسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آب‌رسانی ایران شناخته می‌شود. این شهر هم‌چنین اولین شهر در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران از لوله‌کشی آب شهری برخوردار گردید. 

ج) اهل سنت بیرجند و بجد (bojd): جمعیت شهر بیرجند طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ (معاونت برنامه-ریزی استان خراسان جنوبی) ۱۷۸۰۲۰ نفر ثبت شده است که از این تعداد، حدود ده درصد آن را ساکنان اهل سنت تشکیل می‌دهند البته علاوه بر این جمعیت، رئیس دفتر اتباع و مهاجرین خارجی استانداری خراسان جنوبی از اسکان بالغ بر ۷ هزار نفر از مهاجرین افغان در خراسان جنوبی خبر می‌دهد که غالباً سنی مذهب بوده و در شهر بیرجند سکونت دارند. 

روستای «بجد» در هشت کیلومتری بیرجند یکی از روستاهای قدیمی و سنی‌نشین شهرستان بیرجند است که زادگاه و مدفن دانشمند شهیر مولانا عبدالعلی بیرجندی حنفی است. اهل سنت بیرجند هم به لحاظ اجتماعی و هم به لحاظ فرهنگی و تحصیلات از موقعیت مطلوبی برخوردارند و در انتخابات اخیر شورای شهر بیرجند (دوره یازدهم) توانسته‌اند یکی از شهروندان خود را در ترکیب شورای شهر جا دهند. 

اهل سنت در شهر بیرجند دارای دو مسجد، شش نمازخانه و یک حوزه‌ی علمیه و یک کانون فرهنگی-هنری ودارالقرآن هستند و در مراسم نماز جمعه حدود ۴۰۰۰ نماز‌گزار شرکت می‌کنند. لازم به ذکر است که خوشبختانه به دلیل غنای فرهنگی و فکری، ساکنان بیرجند اعم از سنی و شیعه در کمال صلح و آرامش در کنار یک‌دیگر زندگی می‌کنند. 

۸-۳) شهرستان زیرکوه: شهرستان زیرکوه یکی از ده شهرستان استان خراسان جنوبی است که مرکز آن شهر حاجی‌آباد است. جمعیت این شهرستان طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، ۴۸۳۵۲ نفر بوده است که ۲۰%آن را اهل سنت تشکیل می‌دهند. بیشتر اهل سنت در دهستان زیرکوه که قریب به ده روستاست زندگی می‌-کنند. در شهر حاجی‌آباد نیز اهل سنت دارای مسجد هستند. 

برخی از روستاهای سنی‌نشین این شهرستان عبارت‌اند از: بهمن‌آباد، فندخت، تاج‌کوه، حسن‌آباد، چاه عمیق و کرت‌آباد. ضمناً در بهمن‌آباد و فندخت، نماز جمعه برگزار می‌شود. 

۸-۴) شهرستان سربیشه: شهرستان سربیشه به مرکزیت شهر سربیشه در محور بین المللی بیرجند-زاهدان واقع گردیده. این شهرستان از دو بخش مرکزی و مود تشکیل شده است. جمعیت کل شهرستان ۳۹۴۸۷ نفر (طبق سرشماری سال۱۳۹۰) می‌باشد. 

اهل سنت این شهرستان در منطقه‌ی ماخونیک از دهستان درح بخش مرکزی سکونت دارند. ماخونیک روستایی است که جزو روستاهای شگفت‌انگیز جهان محسوب می‌شود. جلگه‌ی ماخونیک شامل دوازده آبادی است که جمعیت آن طبق سرشماری سال۱۳۸۵، ۵۸۲ نفر می‌باشد. حوزه علمیه‌ی اهل سنت انوارالعلوم نیز در روستای ماخونیک فعالیت دارد. ضمناً در شهر سربیشه نیز نماز جماعت اهل سنت برگزار می‌شود. 

۸-۵) شهرستان نهبندان: شهرستان نهبندان، جنوبی‌ترین شهرستان استان خراسان جنوبی دارای دو بخش مرکزی و شوسف است. جمعیت آن مطابق سرشماری سال ۱۳۹۰، ۵۷۲۵۸ نفر گزارش شده است. اهل سنت در بخش شوسف (طبس علیا و سفلی) و خود شهر نهبندان سکونت دارند. ضمناً در شهر نهبندان و طبس علیا و سفلی اهل سنت نماز جمعه برگزار می‌نمایند. 

منابع: 

- برفی، محمد، (۱۳۸۳)، سیمای شیخین در آینه‌ی شعر فارسی، ناشر: مؤلف، چاپ اول

- پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران

- سایت معاونت برنامه ریزی استان خراسان جنوبی

- سایت شورای برنامه ریزی اهل سنت 

- سایت مؤسسه‌ی فرهنگی هنری تن سر

- سایت فصلنامه‌ی مشکوه شماره ۵۰ (گروه جغرافیایی ممالک اسلامی) 

- سایت اداره‌ی ورزش و جوانان شهرستان زیرکوه

- وب سایت فرمانداری شهرستان درمیان

- سایت مدیریت میراث فرهنگی بیرجند 

- کتابچه‌های اداره‌ی کل میراث فرهنگی و گردش‌گری خراسان جنوبی