در عصر جدید با یک بحران جهانی در بین مردم روبرو هستیم و آن عدم تمرکز و حواسپرتی است. حقیقت این است که مغز ما برای چندوظیفه بودن (Multitasking) ساخته نشده است. مغز ما طراحی شده است تا با تمرکز بر روی یک چیز در یک زمان مسائل را حل کند و بمباران مغز با اطلاعات فراوان، تنها عملکرد آن را کند می‌کند.
ارل میلر (دکتر عصب شناس در دانشگاه ام. آی. تی) اشاره می‌کند که مغز ما برای چندوظیفه بودن سیم‌کشی نشده است! زمانی که مردم فکر می‌کنند چند وظیفه‌ای هستند، در واقع اشتباه می‌کنند و در واقع آنها تنها از یک وظیفه به وظیفه‌ی دیگر به سرعت جابجا می‌شوند و مغز با هر باری که این کار را انجام می‌دهد، یک زمان مشخص صرف می‌کند. این تغییر وظیفه به مرور زمان تبدیل به یکی از عادات بد مغز می‌شود. هنگامی که ما یک کار کوچک (ارسال ایمیل، پاسخ دادن به یک پیام متنی، ارسال یک توییت) را انجام می‌دهیم، بدن به‌عنوان جایزه به ما دوپامین (هورمون پاداش) می‌دهد. مغز ما که دوپامین را دوست دارد، ما را تشویق به حفظ سوئیچینگ بین وظایف کوچک می‌کند که مرتب این دوپامین را دریافت کند. کسی که با خودش قرار می‌گذارد یک ساعت تمام به مطالعه بپردازد، تنها پس از تمام شدن آن یک ساعت و احساس اینکه توانسته به هدف خود دست پیدا کند، این پاداش رضایت (دوپامین) را تجربه می‌کند. حالا یک نفر دیگر را در نظر بگیرید که یک پاراگراف را مطالعه می‌کند، یکبار اینستاگرام را چک می‌کند و یک پست را لایک می‌کند و دوباره یک پاراگراف دیگر را می‌خواند. یک مسیج را جواب می‌دهد. کمی به صحبت همکاران گوش می‌دهد. چنین فردی بارها و بارها با انجام هرکار کوچکی لذت دستیابی به هدف را تجربه می‌کند. چند وظیفه‌ای به افزایش تولید کورتیزول (هورمون استرس) نیز کمک می‌کند. حتی فهمیدن این موضوع که شما یک پیام برایتان آمده است و بخواهید فعلاً کارهایتان را انجام دهید و بعدا آنرا بررسی کنید نیز جزو موارد چند وظیفگی به شمار می‌رود. چند وظیفه‌ای سازماندهی افکار و فیلتر کردن اطلاعات بی‌ربط را مشکل می‌کند و برای همین بهره‌وری و کیفیت کار ما را کاهش می‌دهد و در نهایت مغز با کم‌اهمیت‌ترین چیزها توجهش جلب می‌شود.
نیر ایال نویسنده‌ی آمریکایی کتاب قلاب را با تلفیق علم روانشناسی، فناوری و بازاریابی نوشت تا به کسب و کارها کمک کند عادت‌های مشتری را بر اساس نیازهای او و خدمات خود، شکل دهند. شرکت‌های فیس‌بوک و مایکروسافت برای جذب مشتریان بیشترین بهره را از این کتاب گرفتند. او پس از مدتی متوجه شد که خودش نیز بیش از حد درگیر فضای مجازی و فناوریهای نوین ارتباطی شده، بطوریکه دچار عدم تمرکز حواس و حواسپرتی شده است به همین دلیل کتاب دیگری با عنوان «ذهن حواس جمع» را می‌نویسد. وی در این کتاب می‌نویسد که جریان رد و بدل شدن بیش از حد اطلاعات سبب مصرف توجه انسانها می‌شود و در نهایت دچار فقر توجه می‌شوند. به همین دلیل ارتباط چشمی با دیگران به حداقل رسیده است. وی معتقد است که عدم تمرکز حواس سبب کاهش ارتباطات اجتماعی می‌شود.
او پیشنهادهای را برای در امان ماندن از حواسپرتی ارائه می‌دهد. اینکه برای انجام کارهایمان تقویم مدیریت زمان داشته باشیم و اراده‌ی عمل به آن را در خودمان ایجاد کنیم، او می‌گوید در طول پنج سال مصاحبه‌های زیادی با افراد حواسپرت داشته است و متوجه شده است که هیچکدام از آن افراد تقویمی برای مدیریت زمانشان نداشته‌اند و عقب ماندن کارهایشان را با بهانه‌هایی مانند بچه دارم، شغل دارم، مشکلات زیاد است و... توجیه کرده‌اند. اعلانهای گوشی را غیر فعال کنیم. از انجام چند کار همزمان خودداری کنیم و... .
تعالیم اسلام و تمرکز حواس
با نگاهی به تعالیم اسلام متوجه خواهیم شد این تعالیم در جهت ایجاد تمرکز حواس در انسان هستند. تمرکز به معنی توجه کردن به اصل و پرداختن به فرعها به اندازه‌ای که اهمیت دارند. وسوسه‌های شیطان در جهت ایجاد حواسپرتی و دور شدن از اصل است؛ اینکه انسان را با جسم مشغول کند و از روح باز دارد همانطور که در لحظه‌ی خلقت انسان، گفت من از آتش هستم و انسان از گل آفریده شده است پس من بر او برتری دارم و با این فرافکنی خواست توجه انسان را از روح که اصل است، باز دارد. ابن‌جوزی در کتاب «تلبیس ابلیس» به این مطلب اشاره کرده و برای مثال ذکر می‌کند که شیطان برخی از مردم را با تلاوت‌های زیبا از قرآن مشغول می‌کند و از اصل آن که تفکر در معانی قرآن است باز می‌دارد.
خاصیت دنیا و زرق و برق‌های آن ایجاد حواسپرتی در انسان است؛ همانطور که قرآن کریم اشاره می‌فرماید: وَمَا هَـٰذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ ﴿العنكبوت: ٦٤﴾ مشغول کردن انسان با فرعها و غافل شدن از اصل و در ادامه‌ی همین آیه می‌فرماید در حالیکه زندگی آخرت اصلی است: «وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ »(عنکبوت/64)
اصل توحید ایجاد تمرکز بر خدای واحد و دوری از شرک، دوری از حواسپرتی و توجه به خدایان متعدد است. همچنانکه سیدنا یوسف (ع) هنگامی که دو زندانی را که در شرف آزادی بودند چنین نصیحت فرمود: يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴿يوسف: ٣٩﴾ آیا خدایان متعدد بهتراست یا خدای یگانه؟
قطعاً تمرکز حواس (حضور قلب) یکی از مهمترین شاخصه‌های با کیفیت بودن عبادتهای ماست. خود نیت که در ابتدای هر عبادتی واجب است به منظور ایجاد تمرکز حواس برای انجام عبادت است. برای هریک از عبادات معمولاً مقدمه‌ای وجود دارد که سعی در سازماندهی افکار ما و آمادگی قلبی ما برای انجام عبادات دارند مثلاً وضو گرفتن برای انجام نماز، سنتهای رواتب قبل از نمازهای واجب.
در احادیث اشاره شده است که قبل از اذان به مسجد برویم و در آنجا منتظر برپاداشتن نماز باشیم و بدین ترتیب از شلوغیهای دنیا ببریم و در فضای آرام مسجد افکارمان را باز یابیم و با آرامش و تمرکز حواس وارد نماز شویم. در حدیث دیگری که در کتاب «اللوء لوء والمرجان» ذکر شده پیامبر(ص) از با عجله وارد شدن به نماز جماعت نهی فرموده است.(حدیث 351)
قبل از اذان، حاضر شدن در مسجد برای ادای نماز جمعه دارای فضیلت بزرگی است و در احادیث اشاره که ثواب چنین فردی مانند قربانی کردن شتری است و تا دیرتر در مسجد حاضر شود ثوابش کمتر خواهد شد تا جاییکه مانند بخشش تخم مرغی عنوان شده است.
مناسک ماه رمضان نیز به مانند سایر عبادتهاست که ما باید با آمادگی و تمرکز حواس وارد آن شویم نه اینکه بسیار تصادفی و با گذشت زمان آنرا تجربه کنیم معمولاً ما در اواخر شعبان یادمان می‌افتد که کارهای عقب‌مانده‌ی شخصی بسیاری داریم که با عجله باید آنرا انجام بدهیم. فردی که بدون آمادگی و تمرین، ورزشی را شروع کند قطعاً در حین انجام آن ورزش آسیب خواهد دید. بسیاری از مردمان در ماه رمضان دچار کسالت و خواب‌آلودگی می‌شوند چون بدون آمادگی قبلی، یکدفعه سبک زندگیشان تغییر کرده و برنامه‌ی خواب و خوراکشان تغییر می‌کند در حالیکه اگر به زندگی پیامبر (ص)، اصحاب و سلف صالح نگاه کنیم متوجه خواهیم شد که آنها در طول سال سبک زندگیشان یکسان بوده فقط در ماه رمضان بر عبادتهایشان، تلاوت قرآنشان و صدقاتشان افزوده‌اند. اصحاب تا گرسنه نمی‌شدند غذا نمی‌خوردند و زمانی که غذا می‌خوردند قبل از سیر شدن از غذا خوردن دست می‌کشیدند. از امام حسن بصری (رح) سؤال شد که چند وعده در طول روز غذا بخوریم؟ فرمود: یک وعده، گفتند: اگر طاقت نیاوردیم فرمود: دو وعده، گفتند اگر باز هم طاقت نیاوردیم فرمود پس آخوری به گردن آویزان کنید و مشغول خوردن شوید.
ابوبکر بلخی می‌گوید: رجب ماه کشت است و شعبان ماه آبیاری و رمضان ماه برداشت است. همچنین وی فرموده: رجب همانند باد است و شعبان ابر و رمضان چون باران است پس هرکس در رجب نکارد و در شعبان آبیاری نکند چگونه در رمضان برداشت خواهد کرد؟
شعبان ماه آمادگی قلبی، روحی و جسمی برای پیشوازی از رمضان است. شعبان نافله‌ی رمضان است همانند نمازهای رواتب برای نمازهای واجب. روایت شده است پیامبر (ص) هنگامی که رجب فرا می‌رسید می‌فرمود: «اللهم بلِّغنا رمضان» و بدین ترتیب یک آمادگی ذهنی و روحی برای پیشوازی از رمضان در خودش ایجاد می‌کرد. از عایشه (رض) روایت شده که پیامبر (ص) هیچ ماهی را کامل روزه نمی‌گرفت مگر رمضان را و در هیچ ماهی به اندازه‌ی شعبان روزه نمی‌گرفت.
نتیجه:
خداوند در سوره‌ی حج می‌فرماید: ذَٰلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ ﴿الحج: ٣٢﴾ یکی از مهمترین نشانه‌های بزرگداشت هر امری، وقت گذاشتن و توجه کردن بیشتر به آن امر است. هنگامی که ما با فراهم کردن مقدمات عبادات و بریدن از شلوغیهای دنیا و تمرکز گرفتن وارد عبادات می‌شویم قطعاً این نشانه‌ی تقوا است و عباداتمان با کیفیت شده و نتیجه‌اش تقوا خواهد بود و این یک رابطه‌ی دوسویه است. پس اگر با آمادگی ذهنی و تمرکز حواس وارد رمضان شویم به هدف آن که رسیدن به تقواست: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿البقرة: ١٨٣﴾ نزدیک خواهیم شد. خداوند حکیم انجام کارهای را که در طول سال برای ما جایز و روا بودند، در طول این ماه ممنوع می‌کند تا اراده‌ی ما در مقابله با هواهای نفسانی و عوامل حواسپرتی تقویت شود؛ پس قطعاً استفاده از موبایل، شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها در طول این ماه باید کنترل شده و محدود به زمانهای مشخص باشد تا بتوانیم با تمرکز حواس و حضور قلب به عبادت در این ماه بپردازیم و به هدف این ماه که رسیدن به تقواست برسیم.
نظرات