ترس و لرز کی‌یرکگور و خوانشی فلسفی - الهیاتی با عنایت به سنت اسلامی - قرآنی
فلسفه ایمان و تأملات کی‌یرکگوری در عید قربان
قربان، یکی از مهم‌ترین اعیاد اسلامی، یادآور تسلیم و ایمان بی‌چون‌وچرای ابراهیم (ع) در برابر امر الهی است. داستان اقدام برای قربانی کردن فرزند که در سنت اسلامی و یهودی- مسیحی جایگاهی محوری دارد، نه‌تنها یک رویداد دینی، بلکه بستری برای تأملات عمیق فلسفی و الهیاتی است. سورن کی‌یرکگور، فیلسوف اگزیستانسیالیست دانمارکی، در اثر برجسته‌اش ترس و لرز (1843) این داستان را دست‌مایه‌ای برای کاوش مفاهیمی چون ایمان، اخلاق و رابطه انسان با امر مطلق قرار داده است. این مقاله با تمرکز بر «ترس و لرز» و پیوند آن با عید قربان، به بررسی اهمیت فلسفی و الهیاتی این اثر می‌پردازد. هدف این است که با زبانی روان و دقیق، خوانشی ارایه شود که هم برای مخاطب عام قابل فهم باشد و هم عمق تفکر کی‌یرکگور را در مورد یکی از مهم‌ترین رویدادهای مقدس در عموم ادیان ابراهیمی از اعتبار بسیار بالایی برخوردار است به نمایش بگذارد.
ابراهیم (ع) و عید قربان در سنت اسلامی
عید قربان در سنت اسلامی به یادبود فرمان الهی به ابراهیم(ع) برای قربانی کردن فرزندش اسماعیل برگزار می‌شود. قرآن در سوره صافات این داستان را روایت می‌کند: ابراهیم (ع) در رویا فرمانی از خدا دریافت می‌کند که باید فرزندش را قربانی کند: «فلمّا بلغ معهُ السّعْی قال یا بُنی إِنِّی أرى فِی الْمنامِ أنِّی أذْبحُک فانْظُرْ ماذا تری قال یا أبتِ افْعلْ ما تُومرُ ستجِدُنِی إِنْ شاء‌الله مِن الصّابِرِین؛ و وقتی با او به جایگاه سعی رسید، گفت: ای پسرک من، من در خواب [چنین] مىبینم که تو را سر مى‌برم پس ببین چه به نظرت مىآید؟ گفت: ای پدر من آنچه را ماموری بکن ان‌شاء‌الله مرا از شکیبایان خواهی یافت.» (صافات/102) او با اسماعیل مشورت می‌کند و اسماعیل با تسلیم کامل، این امر را می‌پذیرد: «فلمّا أسْلما وتلّهُ لِلْجبِینِ؛ پس وقتی هر دو تن دردادند [و همدیگر را بدرود گفتند] و [پسر] را به پیشانی بر خاک افکند.» (همان/103) در لحظه آخر، خداوند با فرستادن قوچی به جای اسماعیل، ایمان ابراهیم (ع) را ستایش می‌کند: «ونادیناهُ أنْ یا إِبْراهِیمُ. قدْ صدّقْت الرُّویا إِنّا کذلِک نجْزِی الْمُحْسِنِین. إِنّ هذا لهُو الْبلاءُ الْمُبِینُ؛ او را ندا دادیم که ای ابراهیم، رویا[ی خود] را حقیقت بخشیدی ما نیکوکاران را چنین پاداش می‌‌دهیم. راستی که این همان آزمایش آشکار بود.» (همان/104-106) این رویداد، نمادی از تسلیم مطلق در برابر خدا، فداکاری و ایمان بی‌تزلزل است که در عید قربان هر ساله گرامی داشته می‌شود.
دوستِ خدا و شهسوار ایمان
در سنت اسلامی، ابراهیم (ع) به عنوان «خلیل‌الله» (دوست خدا) شناخته می‌شود، شخصیتی که ایمانش او را به جایگاهی فراتر از عقل و اخلاق متعارف می‌رساند. این داستان که در ادیان ابراهیمی مشترک است، پرسش‌های عمیقی را درباره رابطه انسان و خدا، معنای ایمان و تنش میان اخلاق و امر الهی مطرح می‌کند. کی‌یرکگور در ترس و لرز با نگاهی فلسفی به همین پرسش‌ها، ابراهیم (ع) را به عنوان «شوالیه[شهسوار] ایمان» معرفی می‌کند.
کی‌یرکگور و ترس و لرز
سورن کی‌یرکگور (1855-1813) که به پدر اگزیستانسیالیسم معروف است، در ترس و لرز با نام مستعار یوهانس دِ سیلنسیو (Johannes de Silentio) به بررسی داستان ابراهیم (ع) می‌پردازد. این اثر نه‌تنها یک تأمل الهیاتی، بلکه کاوشی در روانشناسی ایمان و تناقض‌های وجودی انسان است. کی‌یرکگور، ابراهیم (ع) را به عنوان نمونه‌ای از ایمان اصیل معرفی می‌کند که از مراحل وجودی «حسّانی / زیباشناختی» و «اخلاقی» فراتر می‌رود و به مرحله «دینی- ایمانی» می‌رسد.
مراحل وجودی کی‌یرکگور
کی‌یرکگور سه مرحله برای وجود انسان تعریف می‌کند:
1- حسّانی (زیباشناختی): زندگی در این مرحله مبتنی بر لذت، خودمحوری و گریز از تعهد است.
2- اخلاقی: در این مرحله، فرد به قوانین کلی اخلاق و مسوولیت‌های اجتماعی پایبند می‌شود.
3- دینی (ایمانی): این مرحله که بالاترین مرتبه وجود است، با ایمان به امر مطلق (خدا) تعریف می‌شود و ممکن است فرد را به تعلیق اخلاق متعارف وادارد.
ابراهیم (ع) در ترس و لرز به عنوان کسی معرفی می‌شود که از مرحله اخلاقی فراتر رفته و با پذیرش امر الهی، حتی در برابر عقل و اخلاق متعارف، وارد مرحله دینی- ایمانی شده است. این گذار که کی‌یرکگور آن را «جهش ایمان» می‌نامد، هسته اصلی تحلیل او است.
تناقض ابراهیم (ع) و پارادوکس ایمان
کی‌یرکگور، ابراهیم (ع) را در برابر یک تناقض بزرگ قرار می‌دهد: چگونه می‌توان پذیرفت که یک پدر، به دستور خدا، فرزندش را قربانی کند؟ این عمل از منظر اخلاقی غیرقابل توجیه است، اما ابراهیم (ع) با ایمان به خدا، این تناقض را می‌پذیرد. کی‌یرکگور این موقعیت را «پارادوکس ایمان» می‌نامد: ایمان، مستلزم تسلیم در برابر امری است که عقل و اخلاق نمی‌توانند آن را توجیه کنند. ابراهیم (ع) نه‌تنها آماده قربانی کردن اسماعیل است، بلکه به‌طور همزمان باور دارد که خدا او را به او باز خواهد گرداند. این «دیالکتیک ایمان» است که ابراهیم (ع) را به شهسوار ایمان بدل می‌کند.
ترس و لرز و اهمیت فلسفی
کتاب «ترس و لرز» کی‌یرکگور اما صرفا یک تفسیر دینی نیست؛ بلکه اثری است که پرسش‌های بنیادین فلسفی را مطرح می‌کند. کی‌یرکگور در این کتاب، مفاهیمی چون اضطراب، آزادی و فردیت را در پرتو ایمان بررسی می‌کند. کی‌یرکگور معتقد است که ایمان با اضطراب همراه است. ابراهیم (ع) در لحظه پذیرش امر الهی، با اضطراب عمیقی روبه‌رو می‌شود، زیرا باید میان عشق پدرانه به اسماعیل و اطاعت از خدا یکی را انتخاب کند. این اضطراب، نتیجه آزادی انسان است؛ آزادی‌ای که او را وادار به تصمیم‌گیری در برابر تناقض‌های وجودی می‌کند. کی‌یرکگور این اضطراب را نه یک ضعف، بلکه نشانه‌ای از عمق ایمان می‌داند.
تعلیق اخلاق
یکی از نوآوری‌های کی‌یرکگور در ترس و لرز، تاکید بر فردیت است. برخلاف هگل که اخلاق را در چارچوب نظام‌های اجتماعی و کلی تعریف می‌کرد، کی‌یرکگور معتقد است که ایمان، رابطه‌ای فردی و مستقیم با خداست. ابراهیم (ع) در مواجهه با امر الهی، از جامعه و اخلاق متعارف جدا و به‌تنهایی با خدا روبه‌رو می‌شود. این جدایی که کی‌یرکگور آن را «تعلیق اخلاق» می‌نامد، نشان‌دهنده اولویت رابطه با امر مطلق بر قوانین انسانی است.
پیوند با عید قربان
عید قربان در سنت اسلامی، مانند داستان ابراهیم(ع) در ترس و لرز، بر تسلیم و ایمان تاکید دارد. اما خوانش کی‌یرکگور از این داستان، لایه‌های عمیق‌تری به این مناسبت می‌افزاید. عید قربان نه‌تنها یادآور فداکاری ابراهیم (ع) است، بلکه فرصتی برای تأمل در معنای ایمان در زندگی روزمره است. پرسش‌هایی که کی‌یرکگور مطرح می‌کند، مانند چگونگی توجیه امر الهی در برابر عقل و اخلاق، برای مومنان امروزی نیز معنادار است.
ایمان در جهان مدرن
در دنیای مدرن که عقل‌گرایی و اخلاق سکولار غالب است، داستان ابراهیم (ع) می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. کی‌یرکگور ما را دعوت می‌کند تا از خود بپرسیم: آیا ایمان ما به اندازه ابراهیم (ع) قوی است؟
آیا می‌توانیم در برابر تناقض‌های وجودی مانند ابراهیم(ع)، به خدا اعتماد کنیم؟ عید قربان فرصتی است برای بازاندیشی در این پرسش‌ها و بازتعریف رابطه ما با امر الهی.
تسلیم و معنای قربانی
در سنت اسلامی، قربانی کردن در عید قربان نمادی از تسلیم و رهایی از دلبستگی‌های مادی است. کی‌یرکگور این تسلیم را به عنوان هسته ایمان می‌بیند. ابراهیم (ع) با آمادگی برای قربانی کردن اسماعیل، نشان می‌دهد که ایمانش به خدا فراتر از هر دلبستگی زمینی است. این تسلیم که در عید قربان بازسازی می‌شود، به ما یادآوری می‌کند که ایمان، مستلزم رها کردن خود و اعتماد کامل به خداست.
نقدها و تأملات
خوانش کی‌یرکگور از ابراهیم (ع) بدون نقد نبوده است. برخی فیلسوفان، مانند امانوئل لویناس معتقدند که تاکید کی‌یرکگور بر تعلیق اخلاقی می‌تواند خطرناک باشد، زیرا ممکن است به توجیه اعمال غیراخلاقی به نام ایمان منجر شود. با این حال، کی‌یرکگور تاکید دارد که ایمان ابراهیم (ع) یک استثنا و نتیجه رابطه مستقیم با خداست، نه یک قاعده کلی. در سنت اسلامی نیز داستان ابراهیم (ع) به عنوان الگویی از تسلیم و نه خشونت تفسیر می‌شود. قربانی در عید قربان نمادی از فداکاری و خیرخواهی است، نه تاییدی بر خشونت. از این‌رو، خوانش کی‌یرکگور می‌تواند با تاکید بر تسلیم و ایمان، با تفسیر اسلامی همخوانی داشته باشد.
ترس و لرز کی‌یرکگور، با تمرکز بر داستان ابراهیم(ع)، یکی از عمیق‌ترین کاوش‌های فلسفی در معنای ایمان است. این اثر که در پرتو عید قربان خوانشی تازه می‌یابد، ما را دعوت می‌کند تا در برابر تناقض‌های وجودی، معنای تسلیم و رابطه با امر مطلق تأمل کنیم. ابراهیم (ع)، به عنوان شوالیه ایمان، الگویی است که نه‌تنها در سنت اسلامی، بلکه در فلسفه کی‌یرکگور، نمادی از ایمان اصیل و تسلیم در برابر خداست. عید قربان، با یادآوری این داستان، فرصتی است برای بازاندیشی در ایمان، آزادی و مسوولیت‌های ما در برابر خدا و جهان.
فهرست منابع:
1- کی‌یرکگور، سورن. (1389) . ترس و لرز. ترجمه عبدالکریم رشیدیان. تهران: نشر نی.
2- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند
3- اوانز، سی. استفن. (2006) . Kierkegaard’s Ethic of Love: Divine Commands and Moral Obligations. آکسفورد: انتشارات دانشگاه آکسفورد.
4- لویناس، امانوئل. (1996) . Proper Names. ترجمه مایکل بی. اسمیت. استنفورد: انتشارات دانشگاه استنفورد.
5- والش، سیلویا. (2009) . Kierkegaard: Thinking Christianly in an Existential Mode. آکسفورد: انتشارات دانشگاه آکسفورد.
نظرات