با ثبت «غارهای پارینه سنگی دره خرم‌آباد» توسط یونسكو، تعداد آثار باستانی ایران در فهرست میراث جهانی به 29 اثر افزایش یافت. غارهای پارینه سنگی دره خرم‌آباد با عنوان‌های دیگری از جمله محوطه‌های پیش از تاریخ و غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد هم شناخته می‌شوند. این محوطه شامل غارهای «كلدر، یافته، كونجی، گیلوران، قمری» و همچنین، پناهگاه سنگی «گرارجنه»، جمعه هفته قبل (20 تیر) و در چهل و هفتمین اجلاس كمیته میراث جهانی یونسكو كه در شهر پاریس برگزار شد، به ثبت جهانی رسید. پرونده دره خرم‌آباد، مجموعه‌ای شامل 5 غار، به علاوه قلعه ساسانی فلك‌الافلاك، پناهگاه سنگی گرارجنه و پل شكسته (پل شاپوری) بود ولی در چهل و هفتمین اجلاس كمیته میراث جهانی یونسكو، قلعه ساسانی فلك‌الافلاك و همچنین، پل شكسته، از ثبت در فهرست میراث جهانی كنار گذاشته شدند.  

با وجود آنكه یك روز بعد از ثبت جهانی غارهای دره پیش از تاریخ خرم‌آباد، خبرگزاری مهر در گزارشی به نقل از یونسكو اعلام كرد كه دلیل حذف قلعه فلك‌الافلاك از ثبت در فهرست میراث جهانی یونسكو، فقدان مستندات كافی، راهبردهای حفاظتی یكپارچه و انسجام زمانی یا موضوعی با غارهای پیش از تاریخ، فقدان پیوند زمانی برای قلعه‌ای از دوره ساسانی در كنار محوطه‌هایی از دوره پارینه سنگی و همگن نبودن اجزای این پرونده مشترك از نظر دوره تاریخی بوده، سه روز بعد از برگزاری جلسه چهل و هفتم كمیته میراث جهانی یونسكو، خبرگزاری تسنیم در گزارشی نوشت كه دلیل جا ماندن قلعه تاریخی فلك‌الافلاك از ثبت در فهرست میراث جهانی، تصرف حریم تاریخی این قلعه ساسانی توسط سپاه لرستان بوده است.  در گزارش خبرگزاری تسنیم آمده است: «اعمال مدیریت یكپارچه اداره كل میراث فرهنگی استان بر قلعه فلك‌الافلاك و آزادسازی حریم قلعه، از‌جمله ایرادات وارده از‌سوی سازمان جهانی یونسكو در مسیر ثبت جهانی این قلعه است كه قوه قضاییه با ایجاد همكاری و هم‌افزایی بین دستگاهی درصدد رفع این ایرادات برآمده تا در اجلاس سال آینده سازمان جهانی یونسكو شاهد ثبت جهانی قلعه فلك‌الافلاك نیز باشیم.  19 بهمن ماه سال گذشته در جریان سفر رییس قوه قضاییه به استان لرستان، با حكمیت و ورود رییس سازمان قضایی نیرو‌های مسلح، تفاهمنامه‌ای بین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سازمان میراث فرهنگی، برای آزادسازی حریم قلعه فلك‌الافلاك به منظور ثبت جهانی مجموعه تاریخی، منعقد شد. براساس تفاهمنامه منعقد شده میان سپاه استان لرستان و اداره كل میراث فرهنگی استان كه با ورود دستگاه قضایی انجام شد، بنا شد اقدامات لازم جهت تامین نظر یونسكو به منظور ثبت جهانی قلعه تاریخی فلك‌الافلاك انجام شود. 

در همین راستا، اداره كل میراث فرهنگی لرستان پس از 11 سال، مجددا به محل قبلی خود در دامنه قلعه فلك‌الافلاك بازگشت.»  در ادامه گزارش خبرگزاری تسنیم به نقل از امیر هوشنگ فتحی؛ رییس سازمان قضایی نیرو‌های مسلح استان لرستان آمده است: «سازمان جهانی یونسكو برای ثبت جهانی قلعه فلك‌الافلاك، یك‌سری موانع و پیش‌شرط‌ها را اعلام كرده بود و اداره كل میراث فرهنگی استان لرستان باید این موانع را مرتفع می‌كرد. اولین شرط سازمان جهانی یونسكو برای ثبت جهانی این قلعه، اعمال مدیریت یكپارچه اداره كل میراث فرهنگی بر دامنه قلعه تاریخی فلك‌الافلاك بود. مانع دیگری كه از ناحیه این سازمان مطرح شده بود آزادسازی حریم قلعه فلك‌الافلاك بود كه در حال حاضر این منطقه دراختیار سپاه حضرت ابوالفضل (ع) استان است. قوه قضاییه در جریان این موضوع قرار گرفته بود و از طرفی به این موضوع واقف بود كه ثبت جهانی این قلعه یكی از مطالبات به‌حق و جدی مردم استان است. بر این اساس در آستانه سفر ریاست قوه قضاییه و اعضای شورای عالی قضایی به استان لرستان كه در بهمن ماه 1403 انجام شد این موضوع توسط ریاست قوه قضاییه بررسی شد. با توجه به خواست عمومی مردم استان و با عنایت به اینكه حریم قلعه فلك‌الافلاك دراختیار سپاه حضرت ابوالفضل(ع) استان بود، حكمیت این موضوع به سازمان قضایی نیرو‌های مسلح محول شد. 

بر این اساس شورای عالی قضایی، آزادسازی حریم قلعه فلك‌الافلاك را در دستور كار قرار داد و آن را مصوب كرد. در این مصوبه امورات جاری روند آزادسازی این قلعه به سازمان قضایی نیرو‌های مسلح سپرده شد و با ورود رییس سازمان قضایی نیرو‌های مسلح به این موضوع، تفاهمنامه‌ای با سپاه پاسداران منعقد و در این تفاهمنامه دو بند مهم گنجانده شد. براساس بند اول این تفاهمنامه و به منظور تحقق یكی از پیش‌شرط‌های سازمان جهانی یونسكو، اعمال مدیریت یكپارچه اداره كل میراث فرهنگی استان بر قلعه فلك‌الافلاك با قید فوریت در دستور كار قرار گرفت. در این راستا سازمان قضایی نیرو‌های مسلح استان لرستان ضمن رایزنی با مسوولان مربوطه، بازدید‌های میدانی مستمر از این مجموعه را در دستور كار قرار داد و بند اول این تفاهنامه در تاریخ 13 خرداد ماه 1404 عملیاتی شد و اعمال مدیریت یكپارچه اداره كل میراث فرهنگی بر دامنه قلعه فلك‌الافلاك محقق و این مانع در مسیر ثبت جهانی قلعه مرتفع شد. بند دوم تفاهمنامه مذكور مربوط به آزادسازی حریم قلعه فلك‌الافلاك توسط سپاه پاسداران بود. در حال حاضر سایت سپاه كه بناست با آزادسازی حریم قلعه در آن منطقه مستقر شود از پیشرفت فیزیكی 80درصدی برخوردار است. بازدید‌هایی نیز از سایت جدید محل استقرار سپاه استان به عمل آمده است. 

جلسات متعددی با مسوولان سپاه پاسداران استان داشتیم و گزارش‌هایی ازسوی این مسوولان ارایه شده و امیدواریم قبل از موعد مقرر در تفاهمنامه، فرآیند انتقال سپاه به مكان جدید و آزادسازی حریم قلعه اتفاق بیفتد. امیدواریم با انتقال فرماندهی سپاه استان به مكان جدید، مردم غیور و انقلابی استان شاهد ثبت جهانی این قلعه ارزشمند در سازمان جهانی یونسكو باشند و به موازات ثبت جهانی این قلعه، شاهد توسعه فرهنگی و اقتصادی و جذب گردشگران داخلی و خارجی در استان باشیم و بخشی از جوانان مستعد و تحصیلكرده استان در كنار این رونق گردشگری مشغول به كار شوند.»  

شواهد روشن و از جمله سنگ نگاره‌های موید قدمت 63 هزار ساله سكونت انسانی در مجموعه غارهای دره خرم‌آباد و همچنین، پناهگاه سنگی «گرارجنه» و نتایج متقن آزمایش‌های تخصصی و بین‌المللی بر اصالت این آثار، دلیل اصلی مهر تایید یونسكو برای ثبت قدیمی‌ترین زیست گاه بشر و محل سكونت انسان اولیه در فهرست میراث جهانی بوده چنان‌كه خبرگزاری مهر به نقل از مدیر نشست كمیته میراث جهانی در یونسكو و با اشاره به تاكید مكرر این مدیر بر ارزشمندی جهانی مجموعه غارهای دره خرم آباد، نوشت: «تاكنون هیچ مكان تاریخی با این میزان قدمت اثبات‌شده زیستی در هیچ‌یك از كشورهای جهان شناسایی و تایید نشده و بنابراین، این ثبت نه ‌فقط برای ایران، بلكه برای بشریت و حافظه جهانی، یك رویداد شگرف و بی‌سابقه محسوب می‌شود. محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم‌آباد از معدود نقاطی است كه چرخه كامل تحول انسان از دوران پارینه‌سنگی تا عصر آهن را مستند می‌كند و معنای تمدنی نهفته در لایه‌های خاك و سنگ این منطقه، گواهی زنده بر نقش تعیین‌كننده ایران در شكل‌گیری هویت و تاریخ جهانی انسان است.در پرونده محوطه‌های دره خرم‌آباد، تمركز اصلی بر جنبه‌های علمی، مانند تحلیل فناوری ابزارسازی سنگی، شواهد تفكر نمادین، نئاندرتال‌ها و مهاجرت انسان اولیه بوده است.» 
 


به دنبال ثبت این مجموعه ارزشمند در فهرست میراث تاریخی جهان، سیدرضا صالحی‌امیری، وزیر میراث ‌فرهنگی از این رخداد مبارك برای تاریخ ایران با عنوان «بازگشت ایران به متن روایت جهانی تمدن» یاد كرد و گفت: «محوطه‌های دره خرم‌آباد از قدمتی بالغ بر ۶۳ هزار سال برخوردارند؛ آماری كه تاكنون هیچ كشور دیگری در جهان برای یك زیستگاه انسانی ارایه نكرده است. این موفقیت، پاسخی فرهنگی به پروژه ایران‌هراسی است. در روزهایی كه منطقه در آتش جنگ و خشونت می‌سوزد، ملت ایران با صدای فرهنگ وارد میدان شده است. ثبت جهانی دره تاریخی خرم‌آباد، اثبات این واقعیت است كه ما ملتی هستیم برخاسته از سنگ، خاك، صلح و دانایی، نه از خشونت و سلطه‌طلبی.»

  علیرضا ایزدی، مدیركل ثبت و حریم آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی هم در یادداشتی ضمن تبریك جهانی شدن محوطه‌های تاریخی خرم‌آباد نوشت: «نحوه و چگونگی نگارش و دفاع از پرونده، فارغ از مباحث علمی و تخصصی آن (كه به مدد كاوش‌ها وبررسی‌های باستان‌شناسی هیات‌های مختلف كه از سال ۱۹۵۱ میلادی در جریان بوده و قریب به سه دهه درفهرست موقت یونسكو جاگرفته) در صحن علنی كمیته میراث جهانی در نشست پاریس نشان یگانه بودن را برای ایران به ارمغان آورد. افتخاری كه شاید دراین برهه اهمیتی صدچندان پیدا می‌كند.»   پیش از این و طی دو دهه اخیر، كارشناسان پژوهشگاه میراث فرهنگی از نتایج تحقیقات تایید قدمت تاریخی غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد خبر داده بودند از جمله كه طبق نتایج یك پروژه تحقیقاتی بین‌المللی كه در سال 1393 به سرپرستی بهروز بازگیر و با همكاری محققان و موسساتی از ایران، اسپانیا، انگستان و آلمان درباره قدمت تاریخی محوطه غار كلدر (یكی از محوطه‌های دره خرم‌آباد) انجام شد، قدمت یكی از لایه‌های مورد بررسی در این غار، از 23 هزار تا بیش از 29 هزار سال تخمین زده شد اما لایه‌های دیگری از اعماق این غار، قدمت بیش از 54 هزار سال را نشان می‌داد كه درنهایت، نتایج تحقیقات دیگری در همین پروژه در سال 1399، قدمت 63 هزار ساله سكونت انسان نئاندرتال در این غار را تایید كرد.  

شهریور 1396، بهروز بازگیر؛ محقق موسسه دیرین بوم‌شناسی و تكامل اجتماعی بشر، در سمینار علمی آخرین دستاوردهای باستان‌شناختی غار كلدر خرم‌آباد به عنوان اولین زادگاه انسان هوشمند در غرب قاره آسیا اعلام كرد: «پیش از مطالعه این غار تمام مطالعات انجام شده روی تعداد زیادی از محوطه‌ها قدمتی بیش از ۴۰ تا ۴۳ هزار را نشان نمی‌دهند و تمامی شواهد به دست آمده در رابطه با انسان هوشمند بیش از این نیست. گمانه‌زنی در غار كلدر منجر به كشف پتانسیل وجود انسان‌های هوشمند شد و در یك گمانه یك متر در یك متر توانستیم به لحاظ فنی به لایه‌ای كه انسان‌های هوشمند در آن زندگی می‌كردند دست یابیم. غار كلدر تنها از نظر تاریخ انسان‌های هوشمند مهم نیست، شواهدی دال بر وجود انسان‌های نئاندرتال نیز در غار یافت شده كه شامل ابزارهای دست‌ساز ویژه شكار است كه به لحاظ باستان‌شناسی این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است. در این غار نه‌تنها قدمت انسان‌های هوشمند را قدیمی‌تر یافتیم بلكه شواهد فرهنگی نئاندرتال را نیز كشف كردیم و مشخص شد كه قدمت دره خرم‌آباد خیلی بیشتر است، به ‌طوری كه می‌توانیم ادعای نخستین زادگاه بشر را در غرب آسیا داشته باشیم.  در لایه‌های كلدر هفت تاریخ به دست آمد كه لایه چهارم مربوط به انسان‌های هوشمند است. 

مهم‌ترین لایه مربوط به۵۴ هزار و ۴۰۰ سال پیش بوده كه در كف لایه تاریخی پارینه سنگی جدید یافت شده است. قدیمی‌ترین شواهد استفاده از قیر طبیعی را در این غار كشف كردیم به این‌گونه كه برای قرار دادن سرنیزه روی دسته، باید از مواد چسبناكی استفاده می‌شد كه این ماده قیر بوده است، همچنین در چند نقطه اطراف غار، قیر طبیعی پیدا شده كه با لكه‌های سیاه رنگ روی سرنیزه‌ها یكی است.  ابزارهای شاخص یافت شده در غار، مشابه ابزار كشف شده در اروپاست و مشخص می‌شود كه این دانش از زاگرس به آنجا انتقال یافته است و حدود ۱۱ هزار سال طول كشیده كه انسان‌های هوشمند به اروپا رفتند.»