چکیده:
هر انسانی در برابر احکام الهی مسؤولیت دارد و باید رفتار خود را با قوانین و دستورهای الهی هماهنگ سازد و در هر رویدادی باید بر اساس درخواست شارع عمل کند و با توجه به عدم روشن بودن احکام شرعی در موضوعات نیاز به اجتهاد میباشد.
اجتهاد یعنی استفاده از نیروی ذهن برای دستیابی به احکام شریعت از میان منابع و دلایل چهارگانه و با کمک علم اصول فقه بعنوان متدولوژی و ابزار استفاده از این منابع.
ما امروزه در این دنیای معاصر بسیار بیشتر از گذشته به اجتهاد نیازمندیم؛ زیرا قضایا و مسایل بسیاری هر لحظه دچار تغییر و تحول می گردند و هر روزی که آفتاب بر امت اسلامی می دمد، مجموعه ای از مسایل را با خود به همراه می آورد که لازم است در پرتو شریعت اسلامی حکم و راه حل آن ارائه شود.
کلید واژگان: ضرورت، اجتهاد، رسالت، فقه شافعی
مقدمه:
اجتهاد به عنوان یک روش تحقیق علمی پویا باید درهمه علوم مرتبط با دین درمیان همه فرق ومذاهب دینی فراگیرشود.
بی شک، بدون روی آوردن به اجتهاد فراگیر نمی توان دربرابرهزاران پرسش علمی نو پاسخ درخوری درروایات دینی یافت و از وجاهت و اعتبار دین به خوبی دفاع کرد. دفاع غیرعلمی ازدین به منزله جفا و ستم در حق آن است. این درحالی است که با درپیش گرفتن اجتهاد علمی پویا می توان جایگاه رفیع و شامخ دین را رفعت بخشید و بر انبوهی از پرسش های مردم جهان اعم ازمسلمان وغیره پاسخ گفت.
با توجه به ضرورت اجتهاد در عصر کنونی و جمعیت چند میلیونی اهل سنت در ایران و پراکندگی آن ها و نیاز مبرم به علماء و مجتهدین طراز اول جهت رفع و پاسخ به سوالات و دغدغه های دینی این قشر، لازم می نماید که در این زمینه اقداماتی عملی از طرف صاحب نظران و اساتید صورت گیرد.
مذهب شافعی:
در بین مذاهب چهارگانه اهل سنت، مذهب شافعی به پویایی شهرت دارد، شایداین پویایی را در گفتههای امام شافعی كه میان آرای قدیم وجدید او اختلاف بسیاری وجود دارد پیدا كرد، شافعی در این اختلافات گاه در یك مسئله سه نظر داده است.
همین اختلاف، پویایی و حیات فقه شافعی را پدیدآورده و مجتهدان پس از او دربرابر آرای گوناگونی قرار داده تا هر كدام را مطابق شرایط و اوضاع، به پذیرش و اجرا سزاوارتر یافتند، برگزینند.
فقه شافعی، نمونهای قابل مطالعه در تاریخ فقه اسلامی است. زیرا بین فقه اهل رأی و فقه اهل نقل وحدیث ارتباط برقرار میكند.
تأسیس رشتهی فقه شافعی در دانشگاههای ایران:
از سال 1329 هـ. ش به منظور تقریب بیشتر پیروان مذاهب اسلامی همزمان با تأسیس كرسی فقه جعفری در دانشگاه الأزهر مصر، در دانشگاه تهران نیز كرسی فقه شافعی و حنفی ایجاد شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مطابق با قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مذهب شافعی به عنوان یكی از مذاهب معتبر، به رسمیت شناخته شد و بر همین اساس پیروان این مذهب در انجام آداب دینی مطابق مذهب خود، آزاد هستند و حق دارندمسائل و احكام فقهی خود را مطابق مذهب خویش بیاموزند. در این راستا دورهی كارشناسی رشتهی فقه شافعی در سال 1369 در دانشگاه تهران، در سال 1375 در دانشگاه مذاهب اسلامی و در سال 1377 در دانشگاه كردستان تأسیس گردید.
دورهی كارشناسی ارشد این رشته از سال 1375 در دانشگاه تهران، از سال 1386 در دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات تهران و از سال 1389 در دانشگاه كردستان دانشجو پذیرفته است. مقطع دكتری رشتهی فقه شافعی در سال 1382 در دانشگاه تهران و در سال 1391 در دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات تهران، تأسیس شده است.
رسالت رشتهی فقه شافعی دانشگاه تهران:
جمعیت چندمیلیون نفری شافعی مذهبان در شمال، شمالغرب، غرب و جنوب ایران و تمایل نسل جوان امروز به تحصیلات آكادمیك و استقبال آنان از شیوههای آموزشی جدید در حوزهی الهیات وعلوم اسلامی، ضرورت بازنگری و توجه خاص به رشتهی فقه شافعی را بیش از پیش نمایان میسازد.
با توجه به آگاهی های لازم و ساکن بودن در سنندج اگر نگاهی به مدارس علوم دینی منطقهی كردستان و مقایسه آن با گذشته و حال را مورد بررسی قرار دهیم، هم از نظر كمی و هم كیفی اصلاً قابل مقایسه نیست.
عدم استقبال جوانان به تحصیل در مدارس علوم دینی همچون گذشته و استقبال آنان از تحصیلات علوم اسلامی در دانشگاه این پیام مهم را با خود همراه دارد كه مسئولین و جامعه اهل سنت ایران به خصوص علماء توجه خاصی به رشتههای موجود و تأسیس رشتههای جدید علوم دینی در دانشگاه را در دستور كار خود قرار دهند.
با این نگاه، و با توجه به وجود اساتید توانمند در گذشته و حال در رشته فقه شافعی دانشگاه تهران ما را برآن داشت كه رسالت و جایگاه و اهم فعالیتهای این رشته دانشگاهی را در گذشته، حال و آینده مورد بررسی قرار دهیم.
آمار فارغالتحصیلان و مشغول به تحصیل در این رشته و وجود اساتید مجرب و امكان تحصیل در دانشگاه تهران، دانشگاه كردستان و دانشگاه آزاد (واحد علوم تحقیقات)، دانشگاه مذاهب اسلامی واحد تهران، سنندج و بندرعباس در مقاطع مختلف، پویایی و زنده بودن رشته فقه شافعی را نمایان میسازد، به نظر اینجانب یكی از مهمترین كارهایی كه دستاندركاران و اساتید رشته فقه شافعی دانشگاه تهران كه در گذشته انجام دادهاند، برگزاری آزمونهای سطح 1 و 2 در میان طلاب و ماموستایان شافعی مذهب و اهدای مدرك تحصیلی به قبول شدگان بوده است، این كار امكان ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر را برای این عزیزان رقم زده و ما شاهد فارغالتحصیل شدن بسیاری از این دوستان و ارایهی پایاننامههای علمی و كاربردی مهمی بودیم. كه توانست اثرات بسیار مطلوبی در جامعه ببخشد.
آمار فارغالتحصیلان در مقاطع مختلف فقه شافعی دانشگاه تهران و مشغول شدن این عزیزان در منصبهای استادی دانشگاه، قضاء، دبیری، سردفتر و از همه مهمتر امامجماعت مساجد یكی دیگر از موفقیتهای این رشته در دانشگاه تهران میباشد.
تألیف و چاپ كتابهای تأثیر گذار فارغالتحصیلان این رشته یكی دیگر از برگهای زرین برای این رشته است كه ما در گذشته وحال شاهد آن هستیم.
بودن اساتید توانایی در گذشته همچون بنیانگذار این رشته دكتر شیخالاسلام و دكتر نعمتی، و در حال حاضر وجود اساتیدی توانمند و صاحب نظر، نشانهای دیگر از پویایی این رشته را بیش از پیش نمایان میسازد.
با وجود ظرفیتهای این رشته، و دست آوردهایی كه تاكنون به دستآورده، توقعات و انتظارات دیگری كه تاكنون نتوانسته به آن دست یابد را مورد بررسی قرار میدهیم.
یكی از مهمترین موضوعات عدم ارتباط مستقیم مدیریت و اساتید این گروه دانشگاهی با نهادها، مراكز و علماء اهل سنت (شافعی مذهب) در مناطق جغرافیایی ایران اسلامی است. و این امر سبب شده كه جامعه اهل سنت ایران از وجود چنین رشتهای در دانشگاه تهران اطلاع نداشته باشند، تا بتوانند مسائل شرعی، حقوقی و فقهی خود را از طریق این نهاد تخصصی جویا، ومشكلات خود را حل كنند، این گروه دانشگاهی ظرفیتهای زیادی در این حوزه دارد كه تاكنون نتوانستهاست به آن جامهی عمل بپوشاند، به طور مثال وقتی در اینترنت مقالات و كتابهای دكتر جلیلامیدی (دانشیار گروه رشته فقه شافعی دانشگاه تهران) را مورد بررسی قرار میدهی، عدم شناخت جامعه اهل سنت ایران با این شخصیت ونبودن سازوكار مناسب برای ارتباط ایشان با جامعه اهل سنت، ظرفیتها و تواناییهای این استاد اهل سنت عملاً مسكون مانده است.
و دیگر اساتید توانای این رشته در دانشگاه تهران، كردستان و علوم تحقیقات نیز، عملاً گویای این واقعیت است.
عدم سرفصلهای دروس حقوق در مقطع كارشناسی ارشد و دكتری رشتهی فقه شافعی عملاً انگیزه دانشجویان به ادامه تحصیل در این رشته را گرفته، چون باور دارند كه با حذف كلمه حقوق در مدرك و نبودن سرفصلهای حقوقی، مسیر خدمت در نهادهای حقوقی و قضایی از آنها سلب شده است كه این خود میتواند در آینده علاقهی جوانان به ادامه تحصیل در این رشته را سَد كند، این در حالی است كه دانشكده حقوق دانشگاه تهران به شدت خواستار همكاری دكتر جلیل امیدی برای تدریس در این دانشكده را دارد.
اجتهاد و نقش گروه فقه شافعی:
اگر بخواهم از نگاهی دیگر به ظرفیت این گروه در دانشگاه تهران بپردازم، که در واقع انگیزه نگارش این مقاله همین موضوع بوده و آن هم موضوعی است كه تا حدی در جامعه اهل سنت ایران آرمان گرایانه تلقی میشود. مجتهد شدن در جامعه اهل سنت در درجات مختلف آن كه در فقه اسلامی تعیین شده است، كاری غیر قابل دسترس، و رسیدن به آن را فقط باید در كتابها و جوامع دیگر اسلامی جُست، در حالی كه این گروه دانشگاهی با همكاری دیگر مراكز علوم دینی جامعه اهل سنت این ظرفیت را دارند كه بتوانند این مهم را عملی سازند، كه در واقع جامعه اهل سنت ایران نیاز شدید به وجود چنین علماء تراز اول كه توانایی اجتهاد در دنیای امروز كه به سرعت در حال تغییر و تحول است را دارند.
هر چند که در مناطقی از جامعه اهل سنت ایران این درجات و سطوح را تعیین کرده اند، اما از جامعیت مطلوبی برخوردار نبوده است.شاید افرادی عملی شدن این مهم " مجتهد شدن و یا اعطای اجتهاد " را خارج از توانایی این گروه دانشگاهی دانسته و این مهم را دور از انتظار بدانند، اما با توجه به اهمیت و ضرورت این موضوع، اهمیت و شرایط اجتهاد و تعیین درجات آن، که در فقه اسلامی آمده است را مورد بررسی قرار می دهیم تا راه رسیدن به این مهم را هموار و عملی سازیم.
اهمیت اجتهاد از دیدگاه دکتر مصطفی زلمی:
اجتهاد در مسایل دینی و دنیوی، در هر زمان و مکان، یکی از ضرورت های زندگی انسان، و از مهم ترین وسایل پیشرفت تمدن در امور دنیوی و رسیدن به حکم عادلانه ای که سعادت بشری و ثمرات اخروی در امور دینی را محقق می سازد، می باشد.بارزترین گواه بر این اهمیت،این است که جهان شرق و غرب در عصر جدید، از طریق اجتهاد به قله ی تمدن رسیده و به کشف و ابداع انواع گوناگونی از تولیدات تکنولوژی دست یافته اند؛ در صورتی که جهان اسلام عقب مانده و در صنایع کوچک و بزرگ، خود را مدیون و مستعمره غرب می داند؛ تا آنجا که تمامی خیرات و منافع ممالک اسلامی در اختیار کشورهای غربی و شرقی قرار گرفته و مسلمانان در فهم صحیح دین خود و اجتهاد در پیشرفت زندگی دنیوی خود از کاروان صنعت و تولید عقب مانده اند. از مهم ترین عوامل و عناصر این عقب ماندگی مسلمانان در جهان سوم و به ویژه در جهان اسلام، همان تقلید از پیشینیان و تقدس بخشیدن به آرا و نظرات گذشتگان و به ویژه عالمان دینی خود بوده است، و دیگر این که اینان، شریعت اسلامی را با فقه اسلامی درآمیخته اند تا جایی که عمل به فقه اسلامی را که تراوش یافته از اجتهادات و آرای عالمان است، جایگزین شریعت اسلامی، که برگرفته از وحی پروردگار جهان است، قرار داده اند. در صورتی که شریعت اسلامی برگرفته از قرآن و سنت صحیح پیامبر گرامی صلی الله علیه و سلم است، و پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم فرموده است: ( ترکت فیکم امرین إن تمسّکتم به لن تضلّوا ابدا کتاب الله و سنة رسوله ) دو چیز را در میان شما قرار دادم که اگر به آنها چنگ بزنید، هیچ گاه گمراه نخواهید شد؛ و آن قرآن و سنت پیامبر خداست.
شرایط اجتهاد از دیدگاه دکتر عبدالکریم زیدان از مجتهدین معاصر شافعی
1-دانستن زبان عربی
2-شناخت کتاب ( قرآن )
3-شناخت سنت
4-شناخت اصول فقه
5-شناخت مواضع اجماع
6-مقاصد شریعت
7-استعداد فطری برای اجتهاد
با این نگاه و تفاصیل و با بررسی و سوابق اساتید این رشته اعم از مدارک تحصیلی، تألیفات، تحقیقات، ارائه مقاله های علمی وپژوهشی، حضور فعال در سمینارهای مختلف و عرصه های علمی، اجتماعتی، حقوقی، سیاسی و ... به روشنی واضح است که پتانسیل و توانایی لازم در این عرصه وجود داشته و عملا قابل دسترس است.
برای نمونه ضرورت اجتهاد در عصر حاضر و مجتهد شدن در ابواب فقهی به صورت تجزی از دیدگاه یکی از اساتید رشته فقه شافعی، پویایی و توانایی این رشته دانشگاهی را به خوبی نمایان می سازد.
ضرورت اجتهاد و تخصصی شدن ابواب فقهی از دیدگاه دکتر احمد نعمتی:
با نگاه به شرایط عصر حاضر که مسائل متنوّع و به لحاظ مصادیق بسیار گسترده و پیچیده شدهاند و برای اظهارنظر در هر باب به اطّلاعات گسترده و انجام تحقیقات اساسی نیاز است چنانکه در اموری مانند مسائل پزشکی، سیاسی، بانکداری و تجارت الکترونیک و بازارهای مجازی و صدها عنوان دیگر که تخصّص در همه آنها برای یک فرد تقریباً امری غیرممکن است و با رویه اجتهاد اصطلاحی متعارف، توان پاسخگویی به این همه مسائل میسور و مقدور نیست؛ اندیشمندان اسلامی، راهکارهای مختلفی را پیشنهاد کردهاند که یکی از راههای برونرفت از وضعیت موجود و رسیدن به وضع مطلوب تخصّصی کردن اجتهاد است که در این میان بحث تجزّی در اجتهاد از اهمیت ویژهای برخوردار است، زیرا میتوان آن را مبنایی برای تخصّص در فقه قرار داد و با تقسیم فقه به رشتههای تخصّصی به آن عمق و معنی بیشتر و کاربردیتری بخشید. طراحان شیوه تخصّصی در استنباطهای فقهی معتقدند که باید موضوعات و احکام فقهی را دستهبندی و تقسیم کرد و حداقل به تعداد هر یک از ابواب موجود در کتب فقهی، رشتههای تخصّصی متنوّع در علم فقه به وجود آورد. همچنانکه علوم همواره با پیشرفت زمان و گسترش دانش بشری تخصّصیتر میشوند و رشتهها و گرایشهای بیشتری پیدا میکنند، علم فقه نیز میباید از این روند رشد و توسعه عقب نماند و همگام با پیشرفت جامعه بشری و تحوّلات آن متحرک و پویا باشد.
انگیزه اصلی طراحان چنین شیوهای، تعمّق و دقّت بیشتر و بررسی موشکافانهتر در بخشهای مختلف یک علم است. بدیهی است که تمرکزیافتن همه توان علمی یک مجتهد حول محور خاصی از مباحث گسترده فقه، موجب ژرفنگری و تسلّط بالای او در حل معضلات و رفع مشکلات همان بخش میشود، بهگونهای که چنین مجتهدی پاسخگوی تمامی نیازهای موجود آن بخش میگردد.
نتیجه گیری:
ضرورت اجتهاد در عصر کنونی و گذشته مورد تأیید فراوان علماء و مجتهدین ادوار مختلف بوده است، با توجه به پیشرفت های خیره کننده و روبه رشد بشر امروزی در حوزه های مختلف، و تأثیرات آن در زندگی مسلمانان و اهمیت و غایت رضایتمندی خداوند متعال در استفاده از این پیشرفت ها و امکانات برای جامعه اسلامی مورد نظر است، پرداختن به این مهم امری ضروری و عدم آن سبب عقب افتادگی و افول برای امت اسلامی خواهد بود.
در این میان جامعه اهل سنت ایران به خاطر پراکندگی جغرافیایی و نبودن مرجعی تخصصی که بتوانند مسائل شرعی، حقوقی و فقهی خود را از طریق نهادی تخصصی جویا، ومشكلات خود را حل كنند، این گروه دانشگاهی ظرفیتهای زیادی دارد تا بتواند این مهم را عملی کند.
منابع:
1-نعمتی، احمد، مقاله اندر باب اجتهاد و مجتهد، ( بی جا، بی تا )
2-زلمی، مصطفی، نعمتی، احمد، گذری نو بر شریعت اسلامی معاصر، ( نشر احسان، تهران 1394 )
3-زیدان، عبدالکریم، الوجیز فی اصول الفقه، ( نشر احسان، چاپ هفتم، 1385 )
4-سایت های مختلف اینترنتی.
5-اساتید محترم گروه فقه شافعی دانشگاه تهران.
نظرات