ئایینی کوردان لە سەدەکانی سەرەتایی و ئەوکاتەی ھاتوونەتە ئەو مەڵبەندە  ڕوون نییە، بەڵام شوێنەوارەکان  پێمان دەڵێن دوای سەقامگیربوونیان لەو ھەرێمەی ئیستا،(ئەھورا) پەرست واتە (رووناکی) پەرەست بوون و ڕووناکاییان خۆش ویستووە و دژی تاریکی بوون،( ئاور) کە سەرچاوەی ڕووناکی و ھێمای ڕووناکی بووە پەرەستووەیانە. ( مێژووی وە زەردەشتی گەڕانی خاکی ماد بە باشی ڕوون نییە، ھەر ئەوەندە دەزانین کە لە سەردەمی داریووش و خەشایارشا دا کۆمەڵی تۆرەمەی ماد زەردەشتی بوون کەچی پارسەکان پەیرەوییان لە چەشنێک مەزداپەرستی نازەردەشتی دەکرد) (ئیرانی سەردەمی ساسانییەکان کریستێن سێن وەرگێڕدراو بە کوردی، سەلاحەددین ئاشتی،ل40) ھێرودۆت دەڵێ: موغەکان یەکێک لە شەش چینەکان بوون و ڕەچەڵەکیان ( ماد) بووە ( پیرنیا لاپەڕەی57) ھەروا( شید) بەمانای ڕووناکی و ( خور) بە ڕۆژ دەڵێن واتە سەرچاوەی ڕووناکی ھەر لەبەر ئەوە گوتوویانە کوردەکان ( رۆژ پەرەست)ن.

کوردەکان و فارسەکانیش لەو کاتەوە ھاتوونە ئەو مەڵبەندە و پەڕیوەی ئەو ھەرێمەی ئێستا بوون لەگەڵ ( ئاور و ڕۆژ ومانگ و ئەستێرە و ئاو و با و شینایی و یەزدان و ئەھریمەن تێکەڵاو بوون، و تاریکییان بە وەیشوومە زانیووە، باوەڕیان وابووە مردن لەبەر ئەوە دەبێتە ھۆی دابڕان لێکتر، لە لایەن ئەھریمەن، واتە شەیتانەوە سەرچاوە دەگرێ، مردوویان نەناشتووە، کەلاکی مردوویان لە سەر تاتە بەرد، یان لە جێیەکی بڵیند داناوە تا قەل و داڵ بیانخۆن، باوەڕیان وابووە کە ڕۆح و ھەوێنی ژیانیان بۆ جارێکی تر دەچێتەوە نێو جەستە و لەشی بوونەوەرەکان، مارەبڕینیان نەبووە و ڕەزامەندی پیاو و ژن و بابەکەیان مارەبڕین بووە، چەند ژن ھێنان شوورەیی نەبووە، بەڵام دژی زینا و نێربازی بوون و بەتوندی بەرگری لەو ئاکارە دزێوانە کراوە، دایک و خوشک و کچی خۆیان مارە نەکردووە، بەڵکوو دوایە ئەو کارە دزێوە لەلایەن موغە زەردەشتییەکان پەرەی پێدراوە، پەرەستنی ( ئوورمەزد) تایبەتی گەورەکانی بنەماڵە بووە، پێیان کووتون (پیر) وردە وردە پیرەکان (ئوورمەزد) یان تێکەڵ بە سیحر و جادوگەری و خوڕافات و درۆ و دەلەسە کرد تا لە سەدەی حەوتەمی پێش زایین(660) زەردەشت کە یەکێک لە زانایانی کورد بووە لە قەراغ گۆلی ورمێ ھەستا و ویستی ئەو گەندەڵیانە لەناو بەرێ، پیرەکان دژی وەستان و بەربەرەکانێیان کرد، ناچار چۆتە( بەڵخ) و لەوێ ڕاسپاردەیی خۆی بەجێ ھێنا و دوایە گەڕاوەتەوە. لێکۆڵەران دەڵێن زەردەشت لە ڕەچەڵەکی( ماد) و لە کوردەکانی ( میدیا) بووە و کتێبی ئاوێستای بە زمانی ( مادی) نووسیوەتەوە.

لە سەدەی بیست وسەرەتای سەدەی بیست و یەکەم، لە لایەن کوردەوە گرینگێکی بەرچاو بە زەردەشت و ئایینەکەی دراوە، نووسەرە کوردەکان ژمارەیەکی زۆر کتێب و نامیلکەیان سەبارەت بە زەردەشت نووسیوە، یان وەریانگێڕاوە. ئەو کارە ئیستاش ھەر درێژی ھەیە، بە گەشبینییەکی تەواو ڕوانیویانەتە ئەو کەسایەتییە و دوور لە ھەموو گومانێک بە کوردیان لە قەڵەم داوە.

فەرەیدوونی جونەیدی نووسیویە: ( گەنجە کوردەکان زۆر شانازی بەوە دەکەن کە ئایینی زەردەشت کۆنترین ئایینی کوردەکانە بەڵام ئایینی کوردەکان زۆر لەوە کۆنترە و بۆ( میترا) دەگەرێتەوە، من لە لێکوڵینە وەیەکدا باسی میترایی و پیرۆزی خۆرم کردووە کە لە ناو عەلەوییەکانیشدا ھەیە).

دوکتۆر ڕەشاد میران نووسیویە: ( کوردەکان، وەکو میللەتێکی ئیرانی دەوڵەتی میدیا و زەردەشتی بە شارستانییەت و کولتوری خۆیان دەزانن، بە حەسێب مادەکان باپیرە گەورەی ئەوانن و بۆیەش سۆزێکی تایبەتیان بۆ ئەو چەرخە مێژووییە ھەیە.

دوکتۆر( محەممەد مووعین) لە پێشەکی لۆغەتنامە دێھخودا نووسیویە:( ھێندێک گوتوویانە زمانی ئاوێستا زمانی مادەکانە، بەڵام زانایانی سەر دەرچوو ئەو ڕایەیانە پەسند نەکردووە و بەرپەرچیان داوەتەوە، ھەروا لە ھیچ جێیەک لەو کتێبەدا ناوی ( ھەگمەتانە) واتە ( ھەمەدان) نەھاتووە ئەو شارە لە سەدەی حەوتەمی پێش زاییندا پێتەختی مادەکان بووە و شارێکی ناو بە دەرەوەی دنیا بووە، لە ھەمان کاتدا ناوی زۆر شار و شارۆچکەی وەک بەڵخ، ھەڕات ، قەندھار، غەزنە، لەو کتێبەدا ھاتووە).

کتێبی( پوختەیەک لە بیروباوەڕی زەردەشتی) نووسیویە:( زەردەشت تەنیا پێغەمبەرێکی خوایی نەبووە و بەس، بەڵکوو چاکسازێکی شۆڕشگێڕ و خاوەن ھرز و ڕۆشنبیرێکی مەزنی ڕۆژگاری خۆی و ڕێکخەرێکی ستراتیژی کۆمەڵگەی سەردەمی خۆی بووە).

مێژووی مۆسیقای کوردی نووسیویە:(ئەو زەردەشتەی کە ھەموو فەیلەسووفان و زانایان و پسپۆڕانی جیھانی بە خۆیەوە سەراسیمە کردووە و بە دەیان و سەدان کتێبیان بە ھەموو زمانە جیاجیاکانی دنیا لە سەر نووسیوە، کە چی خوێنەرانی کورد کە نزیکترین نەوەی زەرتوشتی سەر بە ڕەگەزی مادی و ئاریایی نەژدان، لێی دوور و ناشارەزان، کتێبخانەی کوردیش لەو بە شانە بێ بەشە).

بەڵام وتەی (تەبەری)ی مێژوونووس لەگەڵ بۆچوونەکانی پێشوو دژاودژن ویەک ناگرنەوە تەبەری نووسیویە:(لە زەمانی وێشتاسب زەردەشت دەرکەوت، مەجووسییەکان دەڵێن پێغەمبەرمانە، لە حاڵێکدا ھێندێک لە زانایانی ئەھلی کتێب دەڵێن، زەردەشت خەڵکی فەلەستین بووە و خزمەتکاری ھەندێ قوتابی ئەرمیای پێغەمبەر بووە، زۆر جێگای گرینگی پێدانی بووە، لە دواییدا خیانەتی لێ کردووە و تووشی گڕوویی ھاتووە و خۆی گەیاندۆتە وڵاتی ئازەربایجان و ئایینی مەجووسی لێ دامەزراندووە). مامۆستا محەممەد عەبدوڵڵا دەڵێ: ئەگەر ئەو گێڕانەوەی تەبەری ڕاست بێ، زەردەشت نەکوردە و نە ئێرانییە و نە پێغەمبەریشە، بەڵکوو ھاووڵاتێکی خەڵکی فەلەستینە.

دوکتۆر جەمال نەبەز نووسیویە:(ھەتا ئیستە لە ننێو کورددا ئایینێکی گشتی وا پەیدا نەبووە کە کتێبە پیرۆزەکەی بە زمانی کوردی نووسرابێتەوە، ھەرچەند گەلێک بەڵگە ھەن بۆ  ئەوەی کە زەردەشت پەیامبەر و دەرھێنەری ئایینی مەزدایەسنا لە ناوچەی مادەکاندا واتا (کوردستانی ئەوڕۆ)لە دایک بووبێ و بە زمانی خەڵکی ئەو شوێنەش قسەی کردبێ، بەڵام ھیچ بەڵگەیەک بۆ  ئەوە نییە کە کتێبی(ئاڤیستا) بە تەواوی بە زمانی مادەکانی ئەو سەردەمە نووسرابێتەوە؛ ئەگەرچی کوردەکان خۆشیان لە سەرەتاوە بەربەرەکانێی ئایینی زەردەشتیان کرد، لە بەر ئەوەی کوردەکان زۆربەی زۆریان کۆچەر بوون و ئایینی زەردەشتیش داوای لە خەڵک دەکرد ژیانی کۆچەرایەتی بەر بدەن و نیشتەجێ ببن، کوردەکان ئەو ئایینەیان بە دڵ نەبوو لەسەر ئایینەکۆنەکانی خۆیان کە ڕۆژپەرستی و دارپەرستی و پەرستنی بتی لە مس دروستکراو بوو، ماوەیەکی زۆر مانەوە، بێجگە لەوەش زەردەشت داوای لە خەڵک دەکرد بە کشتوکاڵ خەریک ببن و گاو گوێرەکە پەروەردە بکەن ئەمەش بۆ  کوردی کۆچەر دەستی نەدەدا، لەبەر ئەوە کوردەکان لە سەرەتاوە زۆر بەربەرەکانێی زەردەشتیان کرد و زەردەشتیان لە وڵات دەرپەڕاند).

ھەر وا دوکتۆر (قحطان عبدالستار الحدیثی) و ھەروا دوکتۆر( عبدالھادی المیدی) نووسیویانە:( گرینگترین بنەماکانی ئایینی زەردەشت، بریتی بوو لە باشترین کار بۆ  مرۆڤ و کشتوکاڵ و بە خێوکردنی مەڕوماڵات). ھەروا(پرۆفسۆر، ڕ.س. زیھنەر) لە زمان زەردەشتەوە نووسیویە: (دەبێ سێیەکی شەو و ڕۆژ بە کێڵانی زەوی وزار و پڕ بەرھەمکردنی بەسەر ببەم).لەو بابەتانەدا گرینگیدان بە کشتوکاڵ لە ئایینی زەردەشتی ڕوون و ئاشکرایە.

(حامد عبدالقادر) نووسیویە: (زەردەشت سەرنجی پەیڕەوانی ئایینەکەی بۆ  چاکی و باشی کۆمەڵێک بابەت ڕاکێشاوە، لە نێوانیاندا نیشتەجێبوون، کارکردن بۆ  بەرھەمھێنانی زەوی). مامۆستا محەممەد عەبدوڵڵا کاکە سوور دەڵی: کۆمەڵگای کوردەواری پێش ئیسلام و لە سەردەمی ئیسلامیش بە شێوەیەکی گشتی کۆمەڵگایەکی نیشتە جێی تەواو نەبووە، وەکو ھەموو سەرچاوەکان باسی دەکەن کۆمەڵگایەکی کۆچەری، یان نیمە کۆچەری بووە، ھەرچەند جاروبار ڕەوەندەکان بڕێکی کەم پیشەی کشتوکاڵیان ئەنجام داوە، بەپام زیاتر ژیانی شوانکارەیی و کۆچەرایەتی و نیمچە کۆچەرایەتی بەسەر کورداندا زاڵ بووە، ئاکامی ئەو ڕەوشتە ئەوەیە لە سەدەی بیست و یەکەمیش کورد شاری گەوەرەی نییە، ئەو شارانەی ھەشن بە بەراوەرد لەگەڵ(بەغدا و تاران و ئەستەنبووڵ) بە شارۆچکەیەکی گەلێ گەورە دادەنرێ. ئەگەر کورد پێش ئایینی ئیسلام زۆربەیان لە سەر ئایینی زەردەشتی بوون. بۆ  بنەماکانی ئەو ئایینە کاریگەرێکی  بە سەر کورددا نەبووە،بۆچی کۆمەڵگای کوردی لەو کاتەدا بەرەو کشتوکاڵ کردن و جێگیر بوون نەبردووە.

ھەروا ئەوەش جێی سەرنجە کە ڕەشیدی یاسەمی لە کتێبە کەیدا بە ناوی (کرد و پیوستگی نژادی وتاریخی او) نووسیویە: زۆڵە چەرمێک لەسڵیمانی دۆزراوەتەوە و چوار ھەڵبەستی بەخەتی پەھلەوی لەسەر نووسراوەکە خەم و خەفەتی خەڵکی ئەو مەڵبەندە سەبارەت بە لەناوچوونی ئایینی زەردەشت، لە لایەن عەرەبەکانەوە دەردەبڕن ئەو چوار ھەڵبەستە ئەوانەن:

ھورمزگان ڕمان اتران کژان                    ویشان شاردوە گورە گورگان

زورکار ارب کردنە خاپور                       گنای پالە ھتا شارەزور  

شنووکنیکان ودیل بشینا                           میرد ازا تلی و ڕوی ھونیا 

روشت زەردەشت، ماندە بی کەس               بزیکانیکا، ھورمز وەھیوچ کەس

یانی: (پەرستگاکان کڵێس بوون، ئاورەکان کوژانەوە، گەورەکان خۆیان شاردەوە. عارەبەکان دێیەکانیان تا شارەزور خاپوور کرد. ژن و کچەکانیان بەدیل گرت. گەورەکان لە خوێندا شەڵاڵ بوون. ئایینی زەردەشت بێ کەس مایەوە.ئاھورامەزدا بەزەیی بە کەسدا نەھات).

ئەو چوار ھەڵبەستە لە ژێر ناوی ((ھورموزگان، ھەشتا ساڵە پەیتا پەیتا لە کتێب و گۆڤار و ڕۆژنامە کانی کوردی، تەنانەت فارسیدا بڵاو دەکرێتەوە، وەک قایمە و پاڵپشتێک بۆ سەرەتای مێژووی ئەدەب و شێعری کوردی چاو لێدەکرێ بە بێ ئەوە پرسیار بکرێ ئەو شێعرانە کێ دیوێتی؟ لە کوێ؟ لە کام مووزە ئاگاداری دەکرێ؟ لەو پرسیارانە و وڵامەکەیان گوێ کپ دەکرێ. بەڵام جاروبار لە لایەن ھێندێک نووسەر و ڕووناکبیرەوە ئەو پرسیارانە دێنە ئارا و بە زمان و قەڵەم جواب دەدرێنەوە.

سەبارەت بەو چوار ھەڵبەستە دوکتۆر کەماڵ فواد لە زمان پڕۆفسۆر (تۆفیق وەھبی) یەوە نووسیویە :( ئەم ھەڵبەستانە لە لایەن دوکتۆرسەعیدخانی کوردستانی و داما و حوزنی موکریانییەوە ھەڵبەستراون و ساختەیین).

محەممەد تەقی بەھار (مەلیکوشوعەرا) لە کتێبی سەبک شناسی شێعردا نووسیویە: ( گەنجێکی ئینگلیسی لەو دوایانەدا لە شاری سلێمانی چەند شێعری بە زمانی کوردی دیوەتەوە، ئەگەر ھەڵبەستراو نەبێ، دەبێ پێوەندی بە سەردەمی پێرشی عەرەب بۆ  ئێران بێ، دەڵێن ئەو شێعرانە بە خەت و ھێڵی پەھلەوی، لەسەر پێستی ئاسک نووسراوەتەوە، ئەو کەسەی دیتویەتیەوە،بۆ ڕۆژنامەی(شرق نزدیک)ی ناردووە و لەو ڕۆژنامەدا بڵاو کراوەتەوە بەڵام من ڕوونووسی ئەو [شێعرانە]م لە مامۆستای زانا، ڕێزدار دوکتۆر سەعید کوردستانی وەگیر کەوتووە، وەرگێڕانە کەشی ھەر ئەو بەڕێزە ئەنجامی داوە، ئێمە ڕاستەوخۆ ئەو دەقە کە ئەو بەڕێزە بۆ  ئێمە ی ناردووە لێرەدا دەیھێنینە بەرچاو:

ھورمزگان ڕمان اتران کژان                        ھوشان شاروە گورە گاوران

زورەکرەارب کردناخاپور                            گنانی پالە بشی شارەزور 

ژن و کنیکا ودیل بشینا                                مردازا تلی ژروی ھوینا 

روش زردوشترماننە وبی دس                       بزیکا نیکا ھورمزوھویچ کس)

  ئەوەش دەقی فارسی وتەکەی محەممەد تەقی بەھار:

(جوانی انگلیسی در این اواخر در شهر سلیمانیه اشعاری بزبان کردی کشف کرده است که اگر جعلی نباشد به نظر می رسد که متعلق به اوایل هجوم عرب به ایران باشد، این اشعار گویند به خط پهلوی و بر پوست آهو نوشته شده است. و کسی که آنرا به دست آورده بود برای روزنامه (شرق نزدیک)فرستاد و در آنجا منتشر گردید> ولی این جانب نسخه ی آنرا از استاد دانشمند آقای سعید کردستانی به دست آوردم و ترجمه آن ،هم از جانب ایشان است، عینا صورتی که معزی الیه برای ما فرستاد این جا درج کردیم).

لێرەدا ڕەنگە پێویست بێ کەسایەتی (دوکتۆر سەعید کوردستانی) بناسین و ھۆی ھەڵبەستنی ئەو شێعرانە ڕوون کەینەوە، ڕۆژنامەی یەکگرتوو ئاوا باسی کەسایەتی دوکتۆر سەعید دەکا: (دوکتۆر سەعید خانی کوردستانی ساڵی 1862لە شاری سنە لە دایک بووە،بابی گەورە مەلای سنە بوو، دەرسی مەلایەتی خوێند ئیجازەی مەلایەتی وەرگرت، لە سنە دەگەڵ (قەشە یوحەننا)دەبێتە ئاشنا، فریوی ئەوی خوارد، بەنھێنی دەیکەنە گاور، دوایە لەسەر دەستی گەورە قەشەی ئەوکات، گاوری خۆی ڕادەگەیەنێ، ناوی خۆی لە (مەلا سەعید)ەوە دەکاتە(میرزاسەعید) و مێزەرەکەی فڕێ ئەدات، لە ترسی خەڵک ڕا دەکات بۆ  ھەمەدان و جلی ئەرمەنی لەبەر دەکات، دەبێتە مامۆستای منداڵەکانی (قشە شەمعوون).ساڵی 1888 دەیکاتە زاوای خۆی، کچە جوانەکەی(ریبکا)ی پێدەبەخشێ، بۆ ئوروپا بەڕێدەکرێ. ساڵی 1894 دەگاتە ستوکھوڵم، دوایە دەنێردرێتە بریتانیا و لە کۆلێجی پزیشکی دەخوێنێ. ساڵی 1895 بە دوکتۆری دەگرێتەوە ئێران، لە تاران کاری دوکتۆری و مژدەبەخشی گاوری تێکەڵ دەکات و کاری یەکەمی دەکاتە خزمەتکاری کاری دووەمی.

ئینجیل بە شێوەی ھۆنراوە وەردەگێڕێتە سەر شێوازی ھەورامی لەژێر ناوی« مزگانی» [پێشەکی ئەو ئینجیلە کوردییە« تەقی زادە» وەزیری فەرھەنگی ڕەزاشا نووسیویە.] لە تاران دۆستایەتی لە گەڵ مەلیکوشوعەرای بەھار دەبێت لەو کاتەدا خەریکی نووسینی کتێبی «شعر در ایران» بووە، داوای سەرچاوە لە دوکتۆر سەعید دەکا، ئەویش شێعری ھورموزگانی بۆ دەنێرێ و دەڵێ ئەمە کۆنترین ھۆنراوەی کوردییە و دەروێشێک لەسەر چەرم دۆزیویەتەوە، ئەویش بێ لێکۆڵینەوە بڵاوی دەکاتەوە و بە یەکەم ھۆنراوەی کوردی لە قەڵەم دەدا، ھەر لەو سەروبەندەدا حوزنی موکریانی ساڵی 1930 بڵاوی دەکاتەوە، دوای ئەویش ( رەشید یاسەمی) و دوایەش (مەردوخ) و بە دوای ئەودا ( عەلائەددین سەجادی) بەو شێوە بڵاو دەبێتەوە، دوکتۆر سەعید ساڵی 1939 لە تەمەنی 77 ساڵیدا لە ھەمەدان بە گاوری دەمرێت و لە گۆرستانی گاورانی ھەمەدان بە خاک دەسپێردرێت».

شێعری(ھورموزگان)بەپێی زەمان بەو شێوە بڵاو کراوەتەوە:

1-حوسێن حوزنی موکریانی: حوزنی دەڵێ: ئێمە ساڵی 1929 بەرابەری 1308ی ھەتاوی لەسەر پارچە ھەمبانێک ئەم چوار شێعرەمان دەسکەوت، لە مەجەللەی (زاری کرمانجی)دا بە درێژی نەشرمان کرد).

ئەوە دەقی ئەو چوار شێعرەیە کە حوزنی بۆ ھەوەڵین جار ساڵی 1938ز-1317ی ھەتاوی بڵاوی کردۆتەوە:

ھورمزگان ڕمان، ئاتیران کوژان           ھۆشان شارەوە گەڤرە گەڤرەکان   

زۆرکرنە عەرەب کوردی نەخاپوور        گەنانە  پالەبەشی  شارەزوور        

ژن و کەنیکان  وەدیل  پەشینان              مەرد ئازا تلین ژ ڕووی ھەوی نان

ڕەوشی زەردەشت مایەوە بێ دەس          بەزی کا ناکا ھورمز وەھیچ کەس

2-محەممەد تەقی بەھار(مەلیکوشوعەرا): بەھار بۆ ھەوەڵین جار ئەو چوار شێعرەی ساڵی 1317ی ھەتاوی بڵاو کردۆتەوە، واتە ھەر ئەو ساڵەی حوزنی بڵاوی کردۆتەوە.

بەھار ھەوەڵ جار شێعری (ھورموزگان) ی لە کتێبی (شعر در ایران) لاپەڕەی 34دا، دوایە لە (سبک شناسی یا تاریخ تطور شعر فارسی) لاپەڕەی 39،40دا بڵاو کردۆتەوە، پێویستە بگوترێ کتێبی(شعر در ایران) چاپخانەی تاران بەداخەوە بەرواری لەسەر نییە، بەڵام بەھار لە (سبک شناسی نثر)بەرگی یەک لاپەڕەی130دا باسی کتێبی (شعر در ایران) دەکا و دەڵێ :لێرەدا باسی شێعر ناکەم، لە کتێبی(شعر در ایران)دا باسم کردووە، ئەوە دەقە فارسییەکە:(اوراق تورفان ظاهرا محتوی اشعار است، آنها را در قسمت شعر آورده ایم و مختصری از آن در رساله (شعر درایران) مندرج به سال پنجم مجله مهر و در این کتاب ذکر شده).

بۆ ڕوون بوونەوەی زیاتر دەڵێین: سەبک شناسی نەسر ساڵی 1313 تا1318 نووسراوە، ئەگەر تەنیا ساڵێک بەر لە سەبک شناسی نەسر کتێبی (شعر ایران) نووسرابێ، ساڵی نووسینی (شعر در ایران) دەبێتە ساڵی (1317)ی ھەتاوی واتە ھەر ئەو ساڵەی حوسێن حوزنی ھورموزگانی بۆ ھەوەڵ جار بڵاو کردۆتەوە، 1938ی زایینی بەرابەری 1317ی ھەتاوییە. 

3.ڕەشید یاسەمی: ڕەشید یاسەمی وەک لە دسەرەتادا باسمان کرد لە کتێبی «کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او» کە ساڵی 1316ی ھەتاوی بۆجاری یەکەم لە چاپ دراوە لە لاپەڕەی (119)دا شێعری «ھورموزگان»ی بڵاو کردۆتەوە، بە بێ ئەوە سەرچاوەیەک دەست نیشان کات نووسیویە: « درسلیمانیه قطعه پوستی پیدا شدە است ... اگر چه ما نمی خواهیم فقط تکیه به این سند بنمائیم » واتە، لە سلێمانی زۆڵە چەرمێک دۆزراوەتەوە... ھەرچەند نامانھەوێ تەنیا پشت بەو بەڵگەیە ببەستین». 

دەقی ھۆنراوەکەی ڕەشید یاسەمی پێشانیدەدا، ھێندێک جیاوازە دەگەڵ ئەو دەقەی بەھار بڵاوی کردۆتەوە.

4. عەلائەددین سەجادی : دوای ئەوە شێعری « ھورموزگان» ی لە لاپەڕەی(130) مێژووی ئەدەبی کورددا بڵاو کردۆتەوە، دەڵێ: «من ناتوانم بچمە ژێری و بڵێم بوونی ئەم شێعرە ڕاستە یا ڕاست نییە، چونکە نە خۆم ئەو پارچە چەرم دیوە کە ئەم شێعرەی  لە سەر نووسراوە و نە لە قسەی ڕۆژھەڵات ناسێکەوە بەر چاوم کەوتووە، بەڵکوو تەنیا قسەیەکە مامۆستا ڕەشید یاسەمی لە لاپەڕەی 129ی کتێبەکەی (کورد...) باسی ئەکا، ئەویش بەبێ ئەوە بیگەیەنێتەوە بە کەسێک یا سەرچاوەیەک».

ئەوە دەقی ھۆنراوەی «ھورموزگان» بەپێی نووسراوی عەلائەددین سەجادی:

ھرمزمان ڕمان ئاتران کژان                          ویشان شاردوە گورەی گەورەکان

زورکرە ئارب کردنە خاپور                            گنای پالەیی،  ھەتا شارەزوور

شن و کنیکان، وەدیل بشینا                             میرد آزا تلی،  وەروی ھوینا    

روشت زەردەشت، ماندە بی کەس                     بزیکانیکا، ھورمز وەھیوچ کەس

5. محەممەد مەردوخ کوردستانی (ئایەتوڵڵا): مەردوخ لە لاپەڕەی (50)ی مێژووی کورد و کوردستاندا لە گەڵ ئەوە دەقی ھۆنراوەی (ھورموزگان)ی بە ھێندێک جیاوازی بڵاو کردۆتەوە نووسیویە: « لەم دواییەدا لەتە چەرمێک لە سلێمانی دۆزراوەتەوە، لەسەر ئەو چەرمە، چەند ھۆنراوە نووسراوە، ئەو ھۆنراوانە ئەوە دەردەخەن کوردەکان پێش ئیسلام ئایینی زەردەشتیان پەیرەو کردووە و بڕوایان بە « ئاھۆرامەزدا» بووە، ھۆنراوەکە باسی ھێرش و پەلاماری عەرەب بۆ خاکی کوردستان دەکا و باسی ئەوە دەکا لە ناوچەی شارەزوور چەندین دێھاتیان کاول کرددوە». ئەوە دەقی ھۆنراوەی «ھورموزگان» بەپێی نووسراوەی محەممەد مەردوخ:

ھورموزگان ڕەمان  آتران کژان               ویشان شاردەوە گورە گورەکان

زور کار ارب کردنە خاپور                     گنای پالە ھتا شارەزور

شنو کنیکان و دیل بشینا                          میرد آز اتلی ژروی ھوینا

روشت زردشترە مانوە بیکس                  بزیکا نیکا ھورمز و ھویچکس

6. ئەنوەر سوڵتانی: لە کتێبی (کەشکۆڵە شێعرێکی کوردی گۆرانی) لاپەڕەی (39)دا سەبارەت بە شێعری «ھورموزگان» نووسیویە: « من نەمتوانی سەری ئەو ھەودایە بدۆزمەوە و بزانم شێعرەکە کەی...؟ چۆن...؟  لە کوێ...؟ دۆزراوەتەوە و ئێستا لە کوێە؟ مەخابن ھەندێ سەرچاوەی کوردی ئەو شێعرە نەزانراوە نەناسراوەیان وەک یەکەمین شێعری کوردی دوای ئیسلام لە قەڵەم داوە».

7. س. ج. ئەدمۆندز لە کتێبی (کردھا، ترک ھا، عربھا)، لاپەڕەی 392دا ھەر بەو پێ وشوێنە ئەو بابەتەی ھێناوەتە گۆڕێ باسی دوکتۆر سەعید خان دەکا و بە گومانەوە دڕوانێتە ئیشەکانی، ھەروا باسی دەقی ئەو سێ قەباڵەیە دەکات، سەبارەت بە ھەورامان ساڵی 1913 ھێناوێتە ئینگلیستان و مووزەی بریتانیا لێی کڕیووە».

مامۆستا جەماڵ نەبەز سەبارەت بەو چوار دێڕە ھۆنراوە «ھورموزگان» ئاوای نووسیوە:

« ئەمە50 ساڵ پترە کە لە گەلێ سەر چاوەی کوردی و بێگانەدا ھەواڵێک بڵاو دەکرێتەوە بەو بۆنەیەوە کە گوایە دەروێشێک لە دەشتی شارەزوور پارچە پێستێکی دۆزیوەتەوە بەڕێنووسی پەھلەوی، چوار دێڕ ھۆنراوەی لەسەر نووسراوە کە ھۆنەرەکەی گوایە ئاخ و داخی ھەڵکێشاوە بۆ ئایینی زەردەشتی کە چۆن لە لایەن ھۆرشبەرانی عەرەبی موسڵمانەوە لەنێو براوە و سکاڵا لە دەست ئەو ھێرشبەرانە دەکا کە چۆن ژن و کچی کوردیان بە دیل گرتووە و خوێنی خەڵکیان ڕەشتووە.

ئەوەی ڕاستی بێ، ئەم ھۆنراوەیە ھۆنراوەیەکی ساختە و دەستکردە و بەپێی زانستی زمانەوانی دەتوانین پێشانی بدەین کە کوردییەکەی ناتوانێ ببێتە کوردی دەورەبەری پەیدا بوونی ئیسلام».

دوکتۆر ڕەشاد میران نووسیویە: « ئایینی زەردەشتی وا دیارە ھەر لە ناو خەڵکی نیشتەجێ و شارستانی و پیشە کشتوکاڵیدا بڵاو بووە، بۆیەش میللەتانی تری ئێران ئەوانەی چیایی و شوانکارە و پیشەمەڕ و ماڵات بەخێوکەر بوون، لەوە دەچێ کوردیش یەکێک لە مانە بووبێ، بایەخێکیان بەم ئایینە تازە نەدا و لە سەر ژیانی جارانی خۆیان بەردەوام بوون، ھەر بە دڵسۆزی مانەوە».

بەڵام ئەو مامۆستا بەرێزە لە لاپەڕەی دواییدا نووسیویە: «زەردەشتی» یان ڕاستتر «مەزدایزم» لە ناو کورددا بڵاو بۆوە و جێ پێی خۆی گرت، بەڵگەی بڵاوبوونەوەی ئەم ئایینە لە کوردەواریدا ئەو فاکتەیە، کە مەڵبەندی ماگەکانی زەردەشتی «عێراقی عەجەم»، یان ناوچەی چیاکان (جیبال) بوو، واتە کوردستانی ئێستا، جگە لەوە ڕای گشتی کوردەکان خۆیان ئەوەیە کە... زۆربەی کورد، لە دەورەی پێش ئیسلامدا زەردەشتی بوون، بەڵگەی ئەوەش ھەبوونی ئاسەوار و جێ پەنجەی زەردەشتییە لە ژیانی مەتریالی و ژیانی کوردی ئێستادا وەکوو: سوێند خواردن بە ئاور، جەژنی «کۆمسا» لە ھەورامان، حەوت خواوەندی ئێزیدی، حەوتەوانەی ئەھلی ھەق. پاش ھاتنی ئیسلام تا سەدەی دوازدەھەمیش لە کوردستاندا شوێنی وا ھەر مابوو کە پەیڕەوی ئایینی زەردەشتیان لێ دەکرا وەکوو ھەورامان، لە سەدەی دەیەمدا بە پێی ھەندێ سەرچاوە ماگێکی زەردەشتی لە ھەورامان ژیاوە و بە ناوی «پیری شالیار» نووسراوێکی بە دیالکتیکی گۆرانی ھەبووە بە ناوی «ماریفەتو پیری شالیار»  ئێستاش لە (ھەورامانی تەخت) دا جەژنێکی کۆنی زەردەشتی ماوەتەوە بە ناوی جەژنی «کۆمسا» کە ساڵانە لە کۆنە پەرەستگایەکدا بە ناوی «چلە خانە» دەیگرن، ئەو ڕێ وشوێنانەی زەردەشتی و ئایینەکانی تر وەک «ئێزیدی، ئەھلی ھەق، عەلەوی» ھەمووی بەڵگەی ئەو دەورەیە، کە ئایینی زەردەشتی «مەزدایزم» لە کوردستاندا بینیویەتی.

محەممەد  عەبدوڵڵا لە جوابی د. رەشاددا نووسیویە:) ئەو بەڵگانە بە تەواوی قەناعەت  بە مرۆڤ ناھێنن چونکە کورد ھەروەک سوێند بە ئاور دەخوات، سوێند بە نان و ئاسمان و زۆر شتی دی دەخوا. سەبارەت بە ژمارەی( حەوت) ئەو مەبەستە سەرنج ڕاکێشە و تایبەت بەو ئایینە نییە، ھەر وەکو دەگوترێ حەوت چینی زەوی، حەوت چینی ئاسمان، ھەروا حەوت ڕەنگی کۆلکەزێڕینە ژمارەی حەوت لە زەمانی سۆمەرییەکانەوە بە پیرۆز زاندراوە، گوتویانە خوداوند بە حەوت ڕۆژ جیھانیانی دروست کرد. د.رەشاد میران نووسیویە: کورد تف لە ئاور ناکەن وەکو ڕێزلێنان بۆ ئاور، وەکوو داب و نەریتێکی زەردەشتی، بەڵام ئەوەی ئاشکرایە کە کورد نەک ھەر تفکردن لە ئاور بە گوناھ نازانێ، بەڵکوو ئاسایییە، ھەندێ جار شتی دیکەشی تێ دەکات.

ھەورامان ناوچەیەکی کوێستان و چڕو شاخاویە، خەڵکی ئەو ناوچەیە زەردەشتی بوون دوای ھاتنی عەرەب بۆ ناوچەکە تا ماوەیەک لە سەر ئایینی پێشوو مانەوە،     یەکێک لە ڕێبەرانی ئەو ئایینە لە ھەورامان ناوی(  پیرشالیار) بووە، کتێبی( ماریفەتو پیرشالیار)ی بەزمانی کوردی و بەزاراوەی ھەورامی( گۆرانی) بە شێوەی نەزم ھۆنیوەتەوە، قسەی نەستەق و پیتوڵانەی تێدایە، کتێبی( کورد لە زەردەشتییەوە بۆ ئایینی ئیسلام) لە بڵاوەکراوەکانی وەزاڕەتی ڕۆشنبری نووسیویە:( لەبەشە ئاوێستایەکەی پیرشالیاری زەردەشتی موژدەی ھاتنی پێغەمبەرێ ئەداتە پێویستە باوەڕی پێ بھێنن و پەیڕەوی ئایینەکەی من بکەن تا خاوەنی وشترە سوورەکەی لە وڵاتی عەرەبییەوە دێت بۆلاتان ( شعلة فی درب التاریخ، احمد تاجانی)ھەر ئەوەش ھاندەریان بووە کە لە دواییدا و پاش چەند سەدەیەک باوەڕ بە ئایینی ئیسلام بێنن).

رەشیدی یاسەمی نووسیویە: شک لەوەدانییە پیرشالیاری ھەوەڵ زەردەشتی بووە، خەڵکی ناوچە لە سەر ئەو بڕوایەن کەسێکی تر بەو ناوە(پیر شالیار) ھاوچەرخی عەبدولقادری گەیلانی(471-561) بووە و ئیسلامەتی پەسند کردووە).

تێبینی: مێژووناس و مێژوونووسەکان دەڵێن دوو کەسی جیاواز نێویان ( پیرشالیار) بووە یەکیان موغێکی زەڕدەشتی بووە، لە سەدەی ئەوەڵ ژیاوە، لەسەر ئایینی زەڕدەشت ماوەتەوە( ماریفەتوپیری) کتێبی ئەوە.

دووھەمیان: ئەو پیرەی کە ساڵیانی ساڵە لە ھەورامانی تەخت ڕێوڕەسمی بۆ بەرپا ئەکەن، ورد و درشت لە دوورەوە دێن بۆ زیارەتی( سەیید مستەفا) ناسراو بە(پیرشالیار) یان( پیر شەھریار) ە لە سەدەی پێنجەمی کوچی ژیاوە. مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیس نووسیویە: سەییدەکانی( کەلجی)ی ھەورامان ئەڕۆنەوە سەر ئەو سەیید مستەفایە بەناوبانگ بە( پیرشەھریار) لە خەلیفەکانی شێخ عەبدولقادری گەیلانی بووە: ڕێنوێنی موسڵمانانی کردووە. شێخ عەبدولقادر سەبارەت بەو گوتوویە:( إنَّ أخي مصطفی رجلٌ صالحٌ)

ھەروەک لە نێوەکەی دەرئەکەوێ ( مستەفا) ھەروا لە چەشنی ناشتنی گۆڕەکەی( بەرەو قیبلە نێژراوە) دیارە موسڵمان بووە. تا ئەو جێیەی ئاگادارین لە ئایینی زەڕڕدەشتدا مردوو نانێژری. واتە ئەو گۆڕەی لە ھەورامانی تەختە، گۆڕی پیرشالیاری دووھەمە کە موسڵمان بووە.

ئاگادارنی ناوچەی ھەورامان سەبارەت بە ڕێوڕەسمی( کڵاوڕڕۆچنێ) ( زەماوننەوپیری) و( تربێ) دەڵێن ھەموو ساڵی ئەو ڕێوڕەسمە لەسەر گۆڕی پیرشالیار بۆ ماوەی دوو حەوتوو بەڕێوە دەچێ، بە شێوەی یاسای ئیسلام ماڵات سەردەبڕدرێ، لەبەر ئەوە ئەو ڕەسمە ڕێکەوتە لە گەڵ ( جێژنی سەدە) کە تاقە ڕۆژێکە، زۆر کەس پێیان وایە پێوەندی بە ئایینی زەڕدەشتەوە ھەیە. ھەروا ڕێوڕەسمی ( کۆمسا) لەو کاتەدا(45) ڕۆژ لە بەھار تێدەپەڕێ، لە ڕۆژێکی جومعە کە ڕۆژی پیرۆزی موسڵمانانە بۆ مەبەستی ڕاوێژ سەبارەت بە ئیشی ئاوایی وەک چوونی ھەوارگەکان، پێش نوێژی جومعە ئەو    کۆبوونەوە بەڕێوە ئەچێ و دوایە لە نوێژی جومعەدا ھاوبەشی دەکەن، پێوەندی بە ئایینی زەڕدەشتەوە نییە.

"مەلا ئەبووبەکری مووسەننیف"لە کتێبی«وضوح»دا سەبارەت بە زەردەشت دەفەرمێ:

«ظهر زردشت آخر،فی بلاد سردشت، فی قریة باسم "اشکان" و یروی له قصة کالآتی: هو ابن پورشیسب و جده الأعلی " مامیر" و بعده ظهور و بطون یتصل شجرته النسبیة الی "مهاباد" جده الرشید المبحوث عنه فی کتاب "آویستا" و زردشت هذا، ولد سنة 611 قبل المیلاد فی منطقة "آلان" لکن آنذاک، لم یکن هناک منطقة الآن متسماً بهذا الاسم، بل کانت مشهورة باسم "نامری" و مرکزها قریه "رجاکه" التی خربت  بعد بالطاعون من اثر دعاء زردشت».

ئەوەش وەرگێڕدراوی ئەو دەقە:

« دوایین زەردەشت لە ناوچەی سەردەشت لە دێیەک بە ناوی "ئەشکان" سەری ھەڵداوە، ئاوای باس کراوە: ئەو کوڕی پوورشیسب و بایری ناوی "مامیر" بووە، بە چەند پشت دەگاتەوە  باپیرە گەورەی خۆی "مەھاباد" کە لە ئاوێستادا باسی کراووە، ئەو زەردەشتە 611 ساڵ پێش زایین لە ناوچەی "ئالان" ھاتۆتە دنیا، ئەو کاتە ئەو مەڵبەندە ناوی ئالان نەبووە، بەڵکوو ناوی " نامری" بووە بنکەی ئەو مەڵبەندە دێی " رەجاکە" بووە، دوایە بە ھۆی تووک و دوعای زەردەشت فەتای تاعوون وێرانی کردووە».

مامۆستا قانع سەبارەت بە پیرشالیار دەڵێت:

کتێبی زەردەشت، کە ئاوێستایە

وەک باقی کتێب، خەڵاتی  خوایە

بە زوان ھەورامی، ھاتە سەر بەشەر

یانی ھای زەردەشت، بووی یە پێغەمبەر

تا دەوری خۆی بوو، وەک باقی دینان

بەڵام نەسخ بوو ئەویش، بە قورئان

ماریفەتو پیر، وتەی شالیارە

کە بە پیر، لە گشت دیارە

بێ گومان دەوڵەتی ساسانی لە ئایینی زەردەشتی کەڵکی وەرگرتووە بۆ بەھێزکردن وسەپاندنی دەسەڵاتی پاشان و دەستەمۆکردنی نەتەوەی ژێر دەسەڵاتی. عەرەب و تورک و فارس سوودیان لە ئایینی ئیسلام وەرگرت، گرفتی خۆیان پێ مەیسەر کرد، فارسە ساسانییەکان سودێکی یەکجار زۆریان لە ئایینی زەردەشت وەرگرت بۆ ھەرچی زیاتر بەھێز کردنی ئیمپراتۆری ساسانی کە یەکێک لە دوو زل ھێزی ئەو سەردەمەی جیھان بوو لە ھەمان کاتیشدا کورد نەک ھەر نەیتوانی سوود لە ئایینی زەردەشتی وەربگرێ بەڵکوو ئەم ئایینە بە شێوەیەک لە شێوەکان دژی کورد بە کار ھات.

مامۆستا ( سامان عوسمان سەعید) لە کتێبەکەیدا بە ناوی( کورد لە زەردەشتەوە بۆ ئیسلام) لاپەرەی 15دا نووسیویە: کاتێک ئایینی ئیسلام لە نێو دورگەی عەرەبی دەرکەوت،سەرەتایەکی نوێ سەری ھەڵدا، لە سەرەتای دەرکەوتنی ئەو ئایینەدا «گاوانی کورد» کە لە سەرچاوە عەرەبییەکاندا بە «جابان الکرد» ھاتووە لەگەڵ کوڕەکەی ھاتنە لای پێغەمبەر(د.خ) تاکوو بزانن ئەوە ئەو پێغەمبەرەیە کە ئاڤێستاکەی ئەوان لەوە پێش بە ھاتنی ھەواڵی پێداوون.

لە پێشەکی شەڕەفنامەدا « یەحیا خەشاب» نووسیویە: « کوردان زۆر شانازی دەکەن کە ھەواڵێکی پێغەمبەر، ناوی «گابان»ی کورد بووە، کوڕی گابان ناوی «مەیموون ئەبووبەسیر» بووە لە لای کورد زۆر خۆشەویستە، گابان وەک سەلمانی فارسی کە فارس خۆی پێ ڕادەنێن زۆر لە پێغەمبەر نزیک بووە و فەرموودەکانی لەبەر بوون».

مامۆستا «محەممەد جەمیل ڕۆژبەیانی» لە مێژووی حەسەنوەیھیدا لاپەڕەی 156 نووسیویە: «وا دیارە کوردەکان کە لە ستەمی ساسانی بە تەنگ ھاتبوون، بوون بە ڕێنومای سوپای ئیسلام و شەڕیان بۆ شاھەنشا نەکردووە و ھەموو شارەکانیان ھەر بە بێ شەڕ و بە ئاشتی داوە بە دەستەوە».

مامۆستا« مەسعوود محەممەد» لە بەرگی یەکەمی بەرھەمە بە پێزەکەی « حاجی قادری کۆیی» لاپەڕەی 241 دا نووسیویە: «ئەرک و زەحمەتێکی کە پیاوە ئاینییەکانی دینی زەردەشت بە ناوی دینەوە خستبوویانە سەرشانی خەڵکەکە، یەکەم ھۆی بەرەوپیرچوونی کوردەکان بوو بۆ ئایینی ئیسلام. زەردەشتی بە دینێکی ئاسمانی لەقەڵەم درابوو وەک عیسایی سەیری دەکرا لە لایەن سپای ئیسلامەوە، کوردەکان دەیانتوانی وەک دیانەکان ( فەلەکان) لەسەر دینی خۆیان بمێننەوە. بەڵام وادیارە ھاتنی حاکمێکی نۆی بە دینێکی نوێوە ھەلێک بووە و ھەڵکەوتووە بۆ زۆربەی خەڵکەکە تا خۆیان لە دەست پیاوە بێ ڕەحمەکانی زەرڕەشتی  قوتار کەن، تا ڕادەیەکیش دێتە بەر نەزەر کە ئایدیۆلۆجی ئەو دینە قووڵتر و ڕەگ داکوتاوتر بووە لە زەردەشتی....)

دوکتۆر حوسێن خەلیقی لە کتێبی( کۆمەڵناسی) بەرگی دوو، لاپەڕەی 171-172دا نووسیویە( لە ساڵی 637 لە کاتی داگیرکردنی( تکریت و حەلوان) ئیسلام بە کوردستانەوە پێوەندی گرت) سەعدی کوڕی وەقاس( مووسڵ و ناوچەکانی تری کوردستانی لای عێراقی داگیر کرد...ڕووخانی میری میران( ساسانییەکان) زەمینەی بۆ ڕاگوێستنی ئاگرپەرستی بەرەو یەزدانپەرستی و مل دانەواندن بۆ ئیسلام خۆش کرد).

مامۆستا ھەژار نووسیویە( ئایینی پاک و بێ گەردی ئیسلامەتی کە لە سەرەتاوە پەیدا بووە، تیشکی برایەتی و یەکسانی وە چیاکانی کوردستانیش کەوتووە، تارێکایی ئاگرپەرستی لەسەر ڕەواندین و چاکان و پاکانی ئیسلامی پێشوو، تێیان گەیاندووین کە موسوڵمان ھەموو پێکەوە بران و ڕەش و بۆر، سپی و مۆر و زەرد و کەوەیەک لە ئارادا نییە، ھەموو ڕەگەز و تیرە و ھۆز و نەتەوەیەک لە بەرانبەر بارەگای خودای   بەرزا یەک جۆرن و یەک تەرزن، کوردیش ئایین و ڕەوشتی نوێیان بەلاوە زۆر لە ڕێ وشوێنی پێشینی پڕ ئازاری ئاگرپەرستییە کە لەبار و چاکتر بوون، لە سایەی ئەو فەرمانە ئاسمانییەدا کە قورئانە، ماوەیەکی زۆر باش حەسانەوە).

مامۆستا ئەحمەدیان( خوالێخۆشبووی بابم) لەوتارێکدا بە ناوی( کورد و ئیسلام) سەبارەت بە سەرەتای لەناوچوونی زەردەشت و ھاتنی ئایینی ئیسلام نووسیویە:( لە سەرەتای سەدەی حەوتەمی زایینی، لەو کاتەوە کە مەڵبەندەکانی کوردەواری وەکوو زۆرێک لە مەڵبەندەکانی دی، نوقمی شەوە زەنگێکی یەکجار تاریک ببوە، لە نێو دڵی ئەو شەوە زەنگەدا گڕەمەشقەڵی ئاگردانەکانی زەردەشتی بەرەو عەویقی ئاسمان بەردەوام بە رێوە بوو، کۆما نێزە بە دەست و شمشیر بەقەد، لە پەنا ئەو ئاورگانە تخێڵ ببوون، لەنەکاو تیشکی تیژی ھەڵاتنی ڕۆژی قورئان لەو خەوە خۆشە ڕاستی کردنەوە و ئەو خەونە خۆشانەی لێ پچڕ پچڕکردن...ھەر لەو ڕۆژەوە( جابان، جاوان) گاوانێکی کورد، چمچمەکەی ھەڵکێشا و فەرەنجییەکەی لەبەر کرد و قەفی گۆچانەکەی بە قۆڵیدا کرد و لە کوردستان ڕا بەرەو مەدینە وەڕێ کەوت وئیمانی بە پێغەمبەری خودا «د.خ» ھێناو لە ڕێزی سەحابەکاندا  قەراری گرت، لەو ڕۆژەوە مەرج و پەیمانی خزمەتگوزاری نەتەوەی کورد بە دینی ئیسلام دامەزرا».

تەبەرانب لە موسنەدی خۆیدا دەڵێ: گاوانی کورد چەند فەرموودەیەکی پێغەمبەری ئیسلامی سەبارەت بە «تەڵاق و نیکاح» گێراوەتەوە . «حافزی بنی حەجەری عەسقەلانی» لە کتێبی نێو بەدەرەوەی «ئەلئیسابە» دا، ھەروا «ئالووسی» لە تەفسیری «رووحولمەعانی» دا دەڵێن: « ھێندێک لە کوردەکان لەو گەورەیی و شانازی و سەربەرزییە بەشدار بوون دکە چوونەتە خزمەت پێغەمبەری گەورەی موسوڵمانان یەکێک لەو کوردانە «جابان» بووخ.

پاش ماوەیەک کە سوپای ئیسلام گەیشتە شاری «حەلوان»  (سەرپێڵی زەھاوی ئێستا)، لە شارەزوور ڕاپەڕینێک دژی فارسە داگیرکەرەکان بەرپا بوو، سوپای ئیسلام پاش سەرکەوتنیان لەو شەڕە خوێناوییە بەسەر فارسەکاندا، ڕوویان لە کوردستان کرد لە سەرەتادا ڕووبەرو بوونەوە دروستبوو، وەک داگیرکەرێک کورد بەرەنگاریان بوونەوە، لە زۆر شوێن شەڕی خوێناوی بەرپا بوو وەک دەورو بەری کۆیە و قەڵادزێ و شارەزوور، ئیستاش «دۆڵی ئەسحابان» لە کۆیە و گردی شەھیدان لە قەڵادزێ و گوندی عەبابەیلی «ابوعبیدة الانصاری» لە ھەڵەبجە شایەتی ئەو ڕاستییانەن، ئەو بەرەنگار بوونەوە زۆر ئاسایی بوو چونکە ئیسلامییەکان  لە سەرەتاوە وەک ھێزێکی نامۆ وەدیار کەوتن... بەڵام دوای ئاشنا بوونیان لە گەڵ ئیسلام، کورد ئیسلامیان قەبووڵ کرد و بنەما پیرۆزەکانی ئەو ئایینەیان لە ھەموو بوارەکانی ژیاندا پیادە کرد.

سوپای ئیسلام لە کوردستاندا ھێندێک نووسراوەی زەردەشتی لە سەر چەرم و بەرد و سواڵەت کەوتە دەست، سەرلەشکر «عەیازی کوڕی غەنەم» پاشان ئەو نامەی بۆ «عومەری کوڕی خەتتاب» نووسی:

« الحمد لله و الصلوة علی رسول الله و السلام علی امیرالمؤمنین ، أما بعد أیها الأمیر العادل، عثرنا بعض مکتوبات المجوسیة من الأدیم و الأحجار و الفلیق، فماذا نعمل بهذه المکتوبات».

کاتێک نامەکە گەیشتە دەست عومەری کوڕی خەتتاب، کۆبوونەوەیەکی لەگەڵ چەند کەس کە یاوەرانی پێغەمبەر بوون ساز کرد، نامەکەی بۆ خوێندنەوە و داوای بڕیاری لێ کردن، «عەبدوڕەحمانی بنی عەوف» یەکێک بوو لە ئامادەبووەکان، وتی: کاتێ سەبارەت بە مافی مەجووسییەکان (زەردەشتییەکان) پرسیار لە پێغەمبەر(د.خ) کرا من گوێم لە پێغەمبەر بوو فەرمووی « سنّوا بهم سنّةَ أهلِ الکتاب» . واتە: ھەر وەکوو ئەھلی کتێبی ئاسمانی ڕەفتاریان لە گەڵ   بکەن. ئیمامی عومەر وڵامەکەی بەو جۆرە دانەوە، ھەروەکوو ئەھلی کتێبی ئاسمانی ڕەفتاریان لە گەڵ بکەن.

سه رچاوه: کتێبی: کورد و ئایینی زەردەشت