یه‌کێک له سه‌رکرده‌کانی یه‌کگرتووی ئیسلاميی و ئەندامی دامەرزێنەر لە یەکێتی زانایانی جیھان، له باره‌ی ڕیفۆرمی ئایینییه‌وه ده‌ڵێت: "مەبەست لە ڕیفۆرمی ئایینیی پێداچوونەوەی كلتوری ئایینییە، لە ڕووی گونجان و نەگونجانی هەندێك لە بابەتەكانی لەگەڵ سەردەم، یان بەسەرچوون و بەسەرنەچوونی هەندێك لە بۆچوون و ئیجتیهادەكانی زانایانی پێشین."
د. عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز که هاوکات ئەندامی دامەرزێنەره لە (مونتەدای میانەڕەویی جیھانی) و ئەندامی (دەستەی ڕاوێژکاری باڵای یەککرتووی ئیسلامیی کوردستان)ه، باس له ڕسته‌ی "دەرگای ئیجتیهاد بەستراوە" ده‌کا و له‌م چاوپێکه‌وتنه تایبه‌ته‌یدا له‌گه‌ڵ (میلله‌ت) به‌م شێوه‌یه باسی ئه‌م ڕسته‌یه ده‌کات: "ئەو ڕستەیەی كە بۆ چەندین سەدە ئوممەتی ئیسلامیی بێبەش كرد لە عەقڵ و ئەزموون و توانا زانستییەكانی ژمارەیەكی زۆر لە زانایان."
به بڕوای ناوبراو لە كۆمەڵگەی كوردیدا قودرەتی ئەنجامدانی ڕیفۆرمی ئایینیی یاخود ڕەگەزەكانی بەرجەستەبوونی ڕیفۆرمی ئایینیی نه‌خەمڵیوون و پێی وایه: "زۆری ماوە لە كۆمەڵگەی كوردیدا هەنگاوی وا دەست پێ بكات."
ئه‌مه‌ی له خواره‌وه ده‌یخوێننه‌وه‌ی ده‌قی چاوپێکه‌وتنی تایبه‌تی میلله‌ت-ه له‌گه‌ڵ د. عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز، ئەندامی دامەرزێنەر لە (یەکێتی زانایانی جیھان) و (مونتەدای میانەڕەویی جیھانی) و ئەندامی (دەستەی ڕاوێژکاری باڵای یەککرتووی ئیسلامیی کوردستان).
میللەت: سەرەتا بابپرسین ڕیفۆرمی ئایینیی چییە و كەی و چۆن ئەنجام دەدرێت؟ به تایبه‌تی له ئیسلامدا.
د. عمر عبد العزیز: مەبەست لە ڕیفۆرمی ئایینیی پێداچوونەوەی كلتوری ئایینییە، لە ڕووی گونجان و نەگونجانی هەندێك لە بابەتەكانی لەگەڵ سەردەم، یان بەسەرچوون و بەسەرنەچوونی هەندێك لە بۆچوون و ئیجتیهادەكانی زانایانی پێشین. ئەم ڕیفۆرمە لە بازنەی خودی بۆچوونە دێرینەكان و كوانووی كلتووری ئیسلامیدا جێی بۆتەوە، چونكە ئەوەی ناونراوە زەمینەی ئیجتیهاد و بوونی ڕا و ڕای جیاواز لای فەقیهەكان، دەچێتە خانەی ڕیفۆرمەوە. بەڵام لێرەدا دەبێ ئەوە لەبەرچاو بگرین كە چەمكی (ڕیفۆرم) هەڵقوڵاوی واقعی فكریی و كۆمەڵایەتیی خۆرئاوایە و جیاوازییەكی هەیە لەگەڵ ڕەوتی ئیسلاحیی لە چوارچێوە ئیسلامییەكەدا. دەتوانین بڵێیین ڕەوتی ڕیفۆرمی ئایینیی لە مێژووی ئیسلامدا لەو كاتەوە وەستا كە وتیان: "دەرگای ئیجتیهاد بەستراوە".
ئەو ڕستەیەی كە بۆ چەندین سەدە ئوممەتی ئیسلامیی بێبەش كرد لە عەقڵ و ئەزموون و توانا زانستییەكانی ژمارەیەكی زۆر لە زانایان، كە لەبەر ئەو ڕستە ستەمكارە، چرای هزری خۆیان كوژاندەوە و چەكەرەكانی بیری خۆیان پووكاندەوە. دیارە ئەو ڕستەیەش لەوێوە هات كە لە سەدەكانی پێنج و شەشی كۆچیدا دیاردەیەكی ترسناك سەری هەڵدابوو، لە دەستشلكردن لە مەرجەكانی ئیجتیهاددا، گوایە كەسانی نائەهل خۆیان خزاندبووە ڕیزی موجتەهیدەكان، لەكاتێكدا دەكرا لە درێژەی خودی ڕەوتە ئیسلاحییەكەدا، ئەو دیاردە نەخوازراوەش چارەسەر بكرێت.
ماوەتەوە ئەوەش بڵێین: كە لە مەنزوومەی فكری ئیسلامیدا پرۆسیسێكی گرنگتر و پێشكەوتووتر لە (ڕیفۆرم) هەیە كە پێی دەگوترێ (تجدید الدین)، واتە: نوێكردنەوەی ئایین، كە دەستەواژەیەكی زۆر وردتر و گشتگیرترە لە دەستەواژەی ڕیفۆرم. یەكەم كەسیش كە لە مێژووی ئیسلامدا ئەو دەستەواژەیەی بەكار هێناوە، خودی پێغەمبەری ئیسلامە (دروودی خوای لەسەر بێت)، بەندە ساڵانێكە بە ئیلهام وەرگرتن لە فەرموودەیەكی ئەو سەروەرە، ئەم زاراوەیەم بەكارهێناوە، كە لە باسی پڕۆسەی نوێكردنەوە لە ئاییندا فەرموویەتی: (إن الله یبعث لهذه الامە علی رأس كل مائە سنە من یجدد لها دینها). ئەوە ڕیفۆرمی ئایینیی لە بازنەی تێگەیشتنە ئیسلامییەكەدا.
بەڵام كەی ئەو ڕیفۆرمە دەكرێت؟ هەر كاتێك كە هەستكرا هەندێك لە ئیجتیهاد و فتوا و بۆچوونەكان، خەریكە بەسەر دەچن و بە فاكتەری زەمەن، تۆز و گەردیان خەریكە ڕەونەقی (فیقھ) تێك بدەن، یان ئاڵوگۆڕی سیستمی ژیان و سر‌وشتی ژینگەكان، خەریكە مۆركی نەسازان لەگەڵ واقیع، بەسەر بۆچوونە دێرینەكاندا بدەن، ئەوە پێداچوونەوە بە ڕا و بۆچوونە فیقهییەكاندا دەخوازێ، ئەو كات دەبێ لە چوارچێوەی حوكمە (جێگیرەكان)دا، پێداچوونەوە بە حوكمە (ناجێگیرەكان)دا بكرێ و بە تێگەیشتنی نوێی هەڵقوڵاوی ژینگە و كۆمەڵگە و سەردەمەكە، ڕا و بۆچوونی نوێ ببێتە مەودای (فیقهی نوێ)، ئەمە ڕاستییەكی گرنگە و لە سەردەمانێكی زۆردا لەبیر كراوە، وشەی (فیقهـ) كە خۆی بە واتای تێگەیشتنە، ئەوە دەخوازێت.
بەڵام (ڕیفۆرم لە ئاییندا) چۆن ئەكرێ و بەچی ئەكرێ؟ ئەوە ڕێگاكانی زۆرە، لەوانە:
١. واڵاكردنەوەی دەرگای ئیجتیهاد.
٢. ڕێزگرتن لە عەقڵی مرۆڤی سەردەمەكان.
٣. وەڵامی زانستییانەی پرسیار و داخوازییەكانی سەردەم.
٤. پێداچوونەوەی سەرچاوە فیقهییەكان و بژاری فكری ئیسلامیی.
٥. لاخستنی فتوا و بۆچوونە هەڵە و بەسەرچووەكان، یان مەرجوح و لاوازەكان.
٦. دەركردنی حوكمی نوێ بۆ مەسەلە هاوچەرخەكان.
٧. تەفسیری نوێی هەندێ دەقی قوڕئان و فەرموودە..
هەموو ئەمانە لە چوارچێوەی خودی مەنزوومەی ئیسلامیدا پەسەندن و جێیان دەبێتەوە و پشتیوانی تێروتەواویان هەیە، چ لە خودی دەقەكانی قوڕئان و فەرموودە، چ لە قسەی سەدان زانا و موجتەهیدی پێشووی ئیسلامدا.
میللەت: دەبێ كێ بە ڕیفۆرمی ئایینیی هەستێ و لەم پرسەدا، كێ یان كام گرووپ و توێژ، ئەركی گرنگیان وەئەستۆ دەكەوێ، حیزبە ئیسلامییەكانی كوردستان دەبێ لە كوێی ڕیفۆرمی ئایینییدا بن؟
د. عومەر عەبدولعەزیز: لە ڕابوردووی مێژووی ئیسلامیدا، ئەركی ڕیفۆرمی ئایینیی، لەسەرشانی زانا موجتەهیدەكان بووە و لەبەر زەحمەتی پەیوەندیی، بەشێوەی شەخسیی و دوور لە كاری گروپیی و دەستەجەمیی، ئەنجام دراوە. بەڵام لەم سەردەمەدا لەبەر ئاسانیی پەیوەندیی و پێشكەوتنی تەكنه‌لۆژیا، دەكرێ بەشێوەی دامەزراوەیی و هەرەوەزیی ئەو كارە ئەنجام بدرێت.
دیارە بیرمەندانی ئیسلامیی و توێژەرانی پسپۆڕی زانستە شەرعییەكان، بە هاوكاریی پسپۆڕانی بوارە جیاجیاكان، دەبێ تواناكانیان لە هەندێك دامەزراوە و ڕێكخراوەی تایبەتدا چڕ بكەنەوە بۆ هەستان بەو ئەركە. ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە، چونكە بەبێ بەشداركردنی پسپۆڕانی شارەزا بە سەردەم و ئاشنا بەوەی ناونراوە (فیقهی واقیع)، هەموو (فتوا و بۆچوونە فیقهییە دێرینەكان) دووبارە دەبنەوە و هیچ نوێگەریی و كارێكی ئیسلاحیی و ڕیفۆرمیی لە فیكری ئیسلامیدا دروست نابێ كە كەرەسە بنەڕەتییەكەی بریتییە لە فیقهی ئیسلامیی و ئیجتیهاداتی زانایان.
میللەت: لە كۆمەڵگەی كوردیدا قودرەتی ئەنجامدانی ڕیفۆرمی ئایینی هەیە، یاخود ڕەگەزەكانی بەرجەستەبوونی ڕیفۆرمی ئایینی خەمڵیوون؟
د. عومەر عەبدولعەزیز: نەخێر، من پێم وایە زۆری ماوە لە كۆمەڵگەی كوردیدا هەنگاوی وا دەست پێ بكات. بە داخەوە ئێمە زانا و بیرمەندی گەورەی زۆرمان هەبوون و هەن كە توانای زۆریان هەبووە و هەیە و هەنگاویشیان ناوە.
كەسانێكی وەك مامۆستایان: (مەلا حەسەنی دزڵی) لە هەورامان و (مەلا محەممەدی جەلیزادە)ی كۆیی و (شێخ محەممەدی خاڵ) لە سلێمانی و (مەلا هادی ئەفخەم زادە) لە موكریان و (مەلا ئەمجەدی زەهاوی) و (مەلا محەممەدی قزڵجەیی) لە بەغدا، لەڕێی جۆراوجۆرەوە لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا، هەنگاوی نمونەیی و باشیان نا بۆ ڕیفۆرم و چاکسازیی لە فیكر و فیقهی ئیسلامیدا و كرانەوە بەڕووی سەردەمی هاوچەرخدا.
لە سەردەمی خۆشماندا كەسانێكی وەك هەردوو عەللامە (ئەحمەد موفتی زادە) و (ناسری سوبحانی)، (خوا لە هەموویان خۆش بێت)، لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، داهێنانی گەورەیان دەست پێ كرد. حاڵی حازریش پرۆفیسۆری گەورە مامۆستا (مەلا مستەفای زەڵمی) و كەسێكی وەك (دكتۆر موحسین عه‌بدولحه‌مید)، (خوا بیانپارێزێت) پڕۆژەی گەورەیان لە بواری چاکسازیی فكری ئیسلامیدا خستۆتە ڕوو، بەڵام بەداخەوە لە ڕابوردووشدا و ئێستەشی لەگەڵدا بێ، نە دامەزراوە ڕەسمییە ئایینییەكان، نە مامۆستا هاوتەمەنەكانیان و مودەرریسەكانی خوێندنگە كلاسیكییەكانی حوجرە و مزگەوتەكان، پشتیان نەگرتوون و نەیانتوانیوە لە جغزی چەقبەستوویی و تەقلید دەرباز ببن، تەنانەت پیاوانێكی وەك مامۆستا (زەڵمی) و (قزڵجەیی) كاتی خۆی لەبەر دژایەتیكردن و لەمپەردانانی ڕەوتی دژە ڕیفۆرم، كوردستانیان بەجێ هێشتووە و لە بەغدا نیشتەجێ بوون.
من بۆ خۆم لە ساڵی ١٩٨٥دا لە ماڵەكەی خۆی لە شاری بۆكان، سەردانی یەكێك لە پێشەنگانی چاكسازیی فیقهی ئیسلامیم كرد، مەرحومی مامۆستا مەلا (هادی ئەفخەم زادە)، كە تەمەنێكی زۆری لە بەغدا بەسەر بردبوو، كەوتبووە ژێر كاریگەریی قوتابخانە فیكرییەكەی (محەممەد ڕەشید ڕەزا)، لە بەشێكی بیرەوەرییەكانیدا، بەسەرهاتی دژایەتیكردنی لە لایان زانایانی (موكریان)ەوە بۆ گێڕاینەوە، كە چۆن بە بیرێكی كراوە و بۆچوونی نوێوە لە بەغداوە گەڕاوەتەوە، بەڵام مەلاكان بە توندی بەرەنگاری بوونەتەوە و بێتاقەتیان كردووە و چەندین تۆمەتیان بۆ هەڵبەستووە، لەسەر ئەوەی لە كاتی گەڕانەوەی لە بەغدا كتێبی (حقیقە التوحید)ی عەللامە (محەممەد عەبدە)ی بۆ ناردوون و لە مزگەوت و حوجرەكان لەگەڵ هەندێك لە مەلاكانی ئەو كاتە، چەند بابەتێكی وروژاندووە كە ڕای جیاواز هەڵدەگرن.
لە تازەترین وێنا و هەڵسەنگاندنیشدا ئەمساڵ پڕۆژەیەكم بەناونیشانی (هەنگاوە سەرەكییەكانی چاكسازیی لە فیكری ئیسلامییدا) نووسی بوو، ناردم بۆ چەند زانا و بیرمەندێك، لەوانە جەنابی مامۆستا (مستەفا زەڵمی)، لە وەڵامدا بۆی نووسی بووم: "لەگەڵ ئەوەی دەستخۆشییەكی زۆرت لێ دەكەم و بە تەواویی پشتیوانیت لێ ئەكەم، بەڵام ناشیشارمەوە كە نائومێدم و لەو بڕوایەدام كە لەم كۆمەڵگەیەدا و بەم وەزعەوە كەتێیداین، هیچ ناكرێت." ئەم بێهیواییەی مامۆستا زەڵمی، لە ئاكامی بیرەوەرییە تاڵەكانییەوە دێ لەگەڵ پڕۆژەكانی خۆی و ئەوەی لە سەردەمانێكی زووتردا بەسەر خۆیدا هات.
میللەت: بە بڕوای ئێوە لەمپەڕه‌كانی بەردەم پڕۆسەی ڕیفۆرمی ئایینیی كامانەن؟
د. عومەر عەبدولعەزیز: لە كوردستاندا لە بەردەم پڕۆسەی ڕیفۆرم لە ئاییندا، سێ لەمپەڕی گەورە بەدی دەكەم:
- لەمپەڕی یەكەم: نەبوونی هۆشاریی ئایینیی لای هاوڵاتیانی كوردستان، بەهۆی فاكتەری كاریگەریی مێژوویی و هەژموونی ناوەندی ئایینیی لەسەریان.
- لەمپەڕی دووەم: دامەزراوە ڕەسمیی و ناڕەسمییە ئایینییەكانی هەرێمی كوردستان: سیستمی خوێندنی حوجرە، مەنهەجی خوێندنگە و پەیمانگا و كۆلیژە ئیسلامییە ڕەسمییەكان، كاریگەریی مەزهەبە فیقهییەكان لەسەر زانایان و مەنهەجەكانی خوێندن.
- لەمپەڕی سێیەم: سیستمی دەسەڵات و هێزە سیاسییە دەستڕۆشتووەكانی كوردستان: كە سوور و مكوڕن لەسەر پشتیوانیی ڕەوتی كلاسیكیی و دژایەتیی ڕەوتی ئیسلاح و نوێكردنەوە، چونكە بەرژەوەندیی و مانەوەی خۆیان و درێژەدان بە ئایدیۆلۆژیا نامۆكانی خۆیان - بە تایبەتی لە خاڵی بابەتی پەیوەندیی نێوان ئایین و دەسەڵاتدا - لەوەدا دەبیننەوە، چونكە لەوەدا تا ڕادەیەكی زۆر بە یەك دەگەنەوە و یەك دەگرنەوە.
میللەت: پێتوایە ئیسلامی سیاسی وەك حزبە ئایینییەكانی ئەورووپا (حزبی مەسیحیی دیموكرات) لە ئەڵمانیا دەتوانن ببنە حزبی ئیسلامیی دیموكرات، یان ئەمە دروشمی سەردەمە بۆ هێنانە دی ئامانجەكانیان؟
د. عومەر عەبدولعەزیز: لەم خاڵەدا پێویستە لە تانوپۆی جوگرافیا و مێژووی جیهانی ئیسلامیی بە گشتیی و كوردستان بەتایبەتیدا، ڕەچاوی ئەم جیاوازییانە بكەین: نە ئایینی ئیسلام، ئایینی مەسیحییە، نە قوڕئان، ئینجیل و عەهدی نوێیە، نە مەلاكان قەشەكانن، نە مزگەوتەكان كڵێساكانن، نە كوردستان، ئەوروپایە، نە موسوڵمانان، مەسیحییەكانن، سەرەنجام نە حزبە ئیسلامییەكانیش، وەك حزبە مەسیحییەكانن. ڕەنگە ئەمە ڕونكردنەوەیەكی كورتی پێویست بێت:
بە نیسبەت ئیسلامەوە جیاوازە لە مەسیحییەت، چونكە پەیامی ئیسلام گشتگیر و فراوانە و شەریعەتەكەی تەسك نەبۆتەوە تەنها لە ڕەوشت و هەندێك بەهای ئەخلاقیدا.
ئەو جیاوازییەش بە پلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ جیاوایی نێوان دەقەكانی قوڕئان و فەرموودە، لەگەڵ دەقەكانی ئینجیل و تەعلیماتەكانی عیسا (سەلامی خوای لەسەر بێت)، كە یەكەمیان پڕن لە ڕێسا و بنەما گشییەكانی سیستمەكانی ژیانی مەدەنیی، دووەمیان وەك مەعلوومە بەوجۆرە نین.
دیارە ئەگەر مێژووی مزگەوت و كڵێساش بخوێنینەوە، جیاوازییەكان زۆر ڕوونن: لە كلێسای پێش (ڕێنسانس) و ڕیفۆرمی ئایینییدا، حوكمی لەسێدارەدانی زانا گەردوونناسەكان دەدرا، بەڵام لە مزگەوتەكاندا وانەی بوونەوەرناسی و شیكاریی گەردوونیی (تشریح اڵافلاك) دەخوێنرا.
بۆیە مەلاكان وەك قەشەكان، فتوای لەسێدارەدانی زانا سروشتناسەكانیان دەرنەدەكرد، بەڵكوو لە پاڵ دەرسە شەرعییەكاندا وانەكانی مەنتیق و بیركاریی و گەردوونناسییان بە فەقێكان دەگوتەوە، تەنانەت لە هەندێك لە مزگەوتەكانی كوردستاندا ئامێری (ئوستورلاب) و دەزگای فەلەكناسیی هەبوون.
بۆیە لە سۆنگەی ئەو جیاوازییانەوە، من ئەو لێكچواندنەی حزبی ئیسلامیی لەگەڵ مەسیحی بە لامەوە هەڵەیە. حزبی مەسیحی ناچارە پاشكۆی نازناوی (دیموكراسی) بۆ خۆی دانێت، بەڵام حزبی ئیسلامیی ــ بە واتا و پێودانگە دروستەكەی- ناچار بەوە نیە، چونكە پێی وایە زۆربەی چەمكە هاوچەرخەكانی (شورا) و (عەدالەتی ئیجتیماعی) و (ئازادیی) و (مافی مرۆڤ) و..هتد، -كە بنەماكانی دیموكراسین- لە ئیسلامدا هەن.
بۆ ئەو خاڵەش كە ئاماژەتان پێ كردووە و بە سلبی ناوتان ناوە (ئامانجەكانیان)، ئەگەر بە ڕاستیی لە ئامانجەكانی هەر حزبێكی ئیسلامیدا، ئەو بنەمایانەی سەرەوە نەبن، ئەوە بەلای منەوە دەبێ سیفەتی ئیسلامیی بوونەكەیان لێ بسەنرێتەوە. چونكە نابێ حزبە ئیسلامییەكان خاڵیی بن لەو دروشمانە، ئەگەر ئەو دروشمانەشیان هەڵبڕی، دەبێ لە كرداردا بەرجەستەیان بكەن، نەك وەك زۆربەی حزبە بەناو مەدەنی و دیموكراتەكان، تەنها بۆ خۆڵكردنە چاوی میللەتیان بێت!
میللەت: پێتوایە ئەم هێزانە لەگەڵ دیموكراسی هەڵدەكەن و دەتوانن قبوڵی بكەن؟ یان تەنها ئەوە بە چارەسەر دەزانن بۆ گەیشتن بەدەسەڵات؟
د. عومه‌ر عوبدولعه‌زیز: من پێم وایە هێزە چەپ و سیكۆلارەكانن كە لەگەڵ دیموكراسی هەڵناكەن، نەك ئیسلامییەكان، مێژووی واقیعی دەیان ساڵەی ڕابردوو، لە ڕوخانی عوسمانییەكانەوە تا ئێستە، ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێ. لە ڕووداوەكانی ئەم ساڵانەی دوایی وڵاتانی عەڕەبیشدا، بینیمان كێ لەگەڵ دیموكراسی ڕاست دەكا و كێ دەیكاتە پەیژەی گەیشتنە ئامانجەكانی؟
ئەم قسەیەی من ئەوە ناگەیەنێ كە تاكڕەویی و نادیموكراسیەت لە ناو ئیسلامییەكاندا نامومكینە، دەكرێ و بینیویشمانە كە بەشێك لە هەڵگرانی دروشمە ئیسلامییەكان، دژی بەشێكی تر لە دروشمە ئیسلامییەكانی خۆیان دەوەستنەوە، هەروەك چۆن زۆربەی حزب و دەسەڵاتەكانی هەڵگری دروشمە دیموكراسییەكان، دژی زۆرێك لە دروشم و پرەنسیبە دیموكراسییەكان دەوەستنەوە. نموونەی هاوچەرخیشمان لە هەردوو لا هەیە: لەولا، قاعیدە و داعش و بۆكۆحەرامی نەیجیریا و چەندین هاوشێوەی تریان، لەملاش زۆربەی حزب و دەسەڵاتە ملهوڕ و سەركوتكارەكان.
سه‌رچاوه: ماڵپه‌ڕی میلله‌ت پرێس: ئارام مه‌حموود ئه‌حمه‌د
بۆچوونه‌کان