بە حوكمی ئەوەی بەندە ساڵانێك لەمەو پێش چەند پەیام‌ و كتێبێكم لەسەر ماف‌ و ئەرك‌ و پرسەكانی ئافرەتان نووسیوە، ساڵانە لە یادی (هەشتی مارس)دا ژمارەیەك لە دۆستان چەند پرسیارێك لەگەڵ بەندە دەورووژێنن، كە پەیوەندییان بە ڕاپەڕاندنی ئەرك‌ و كاروباری ڕۆژانەی ناوماڵ‌ و پەروەردەی منداڵانەوە هەیە، هەندێك جار تێكەڵیان دەكەن بە وردە پلارو توانجی ناسك، كە من بۆ خۆم گوێم لێیان نیە و كردوومن بە قوربانی گەیاندنی ڕاستییەكان.   

ساڵی (2017ز) لە كتێبى (تیشكێك لەسەر پرسەكانی ئافرەتان) ئەمەم نووسیوە، بەڵام چونكە خوێنەرانی ئەو كتێبە زیاتر ژنانن، حەزم كرد لەم بۆنەیەدا ئەم بەشەی بخەمە بەردەستی پیاوانیش.  

  بۆ نموونە دەپرسن: لەناو ماڵ‌ و خێزاندا، ئەم كارانە ئەركی كێن: هەویرشێلان، نانكردن، شتنی جل‌ و بەرگ، چێشتلێنان، چای دەمكردن، حاجەت‌ و قاپشتن، گسكدان، خاوێنكردنەوەی منداڵ، لە هەندێك كۆمەڵگەی گوندنشینیشدا: ڕستن، چنین، هەندێك كاری كشوكاڵیی، خزمەتی مەڕو ماڵات...؟    

لە وەڵامدا دەپرسم: ئايا شەریعەت ئەركی موسوڵمان دیاریی دەكات، یان نەریت‌ و عورفەكان؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش دەكەمە دەروازەی ڕوونكردنەوەی بابەتەكە:    ئەگەر لە عورف‌ و ڕای زۆرینەی كۆمەڵگە دەپرسی، ئێستەش لە سەردەمی تەكنۆلۆژیا و ئامێرە كارەباییەكانی گسك‌ و جلشۆر‌ و حاجەتشۆردا، هەر بە ئەركی ژنی دەزانن، پیاوان- تەنانەت بە نەوەی مۆدێرنەو عەولەمەشەوە- تاقەتیان نیە دەست بە دوگمەی گسكێكدا بنێن تا تۆزی ژورەكەیان هەڵلوشێت، یان دوگمەی جلشۆرەكە هەڵكەن، تا جل‌و بەرگەكەی خۆیان بشۆرێت. یان كراسێكیان وتوو بكەن، یان پەرداخی ئاوخواردنەوەیان بخەنە بەر بەلۆعەی ساردكەرەوە (برّاد)ەكەیان، تا تینوویەتییان بشكێت!.   

 ئەمە لە ناو كۆمەڵگەدا  داوای عورف‌و ڕای كەسانی لایەنگری عورفە، ـ بەداخەوە بە ژنانیشەوە ـ كە زۆرجار بەرگی ئاین‌و شەرع كراوە بەبەریدا. بەڵام ئایا بە ڕاستیی ڕای شەریعەت لەم ئاقارەدا چیەو چۆن‌و لەكەیەوە ئەمانە دراون بە كۆڵی شەریعەتدا؟    

پێش ئەوەی قسەی هیچ زانایەك بكرێت بە ماڵ بەسەر ئاینەوە، پێویستە بڵێم: لە تەواوی قورئان‌و سوننەتی پێغەمبەری خوادا (درودی خوای لەسەر بێت) كە لە بەردەستماندان، یەك ئایەت، یان یەك فەرموودەمان نیە، كە ڕاستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ، ئەوە بگەیەنێت كە ئەو كارانەی سەرەوەو هاوشێوەكانیان، ئەركی سەرشانی ژنانن. بەڵكو ئایەتە تایبەتەكانی قورئانی پیرۆزو هەڵس‌و كەوت‌و مامەڵەی ڕۆژانەی پێغەمبەر لەگەڵ هاوسەرانی‌و كچانی‌و خوشكە موسڵمانەكانی، پێچەوانەی ئەمەمان پێ دەڵێن.   

 كەواتە، وەڵامی دروست ئەوەیە كە لەم چەند خاڵەدا دەیخەمە ڕوو: 

یەكەم: ئەو كارانە بەهیچ شێوەیەك ئەركی سەرشانی ژن نین، دانانیشیان لە مەرجەكانی هاوسەرگیریدا، باتڵ‌ و پووچە و حیسابی بۆ ناكرێت. دووەم: ئەوانەی لە سەرەوە بە نموونە باس كران، كاری هاوبەشن، واتە بە شێوەی خۆبەخشیی‌ و هەرەوەزیی ئەنجام دەدرێن. هەركەس لە ژن‌ و مێرد و ئەندامانی خێزان بۆیان گونجا، دەبێ دەسباری یەكتر بن‌ و بەپێی هەل‌ و بۆلووان‌ و توانا، هاریكاری یەكتر بن. گرنگ ئەوەیە نابێ مێردەكان بە ئەركی ژنەكانیان بزانن، یان كوڕان‌ و كچان بە ئەركی دایكیان بزانن‌ و وا بزانن ئەگەر ئەنجامیان نەدان، بەشێك لە ئەركەكانی هاوسەردارییان شكاندووە. هەروەها نابێ برا بە ئەركی خوشك‌ و كوڕ بە ئەركی كچی بزانێت، واتە: نابێت نێرەكانی ماڵ، خۆیان بە ئاغا و سەرداری ماڵ‌ و مێیینەكانیش بە نۆكەر و بەردەست بزانن.    

 ئەوەی بەڵگەی لە قوڕئان دەوێ‌ ئەوە ئایەتی: (وتعاونوا علی البرّ والتقوی) كە فەرمان دەكات بە هاوكاریی، لەسەر هەرچی كاری باشە و هەرچی تەقوا و لەخواترسانی تێدایە، كافییە. جا ئەگەر ئەمە بۆ تێكڕای تاكەكانی كۆمەڵگە فەرمان‌ و ئەرك بێت، ئەوە بۆ ناو خێزانەكان زۆر لەپێشترە. هەروەها ئەوە ئایەتی: (وعاشروهن بالمعروف)، واتە: هەڵسوكەوت‌ و مامەڵەتان لەگەڵ ژنان، با بە ڕەفتاری پەسەند و گونجاو و جوان بێت. ئەمە بێجگە لەوەی لە سەرەوە وتمان: بۆ پێچەوانەی ئەمە یەكدانە بەڵگەی قوڕئانیمان نیە.    

ئەوەی بەڵگەی لە سوننەت‌ و ژیاننامەی پێغەمبەری خواش دەوێت، ئەوە فەرمودەی: (خیركم خیركم ڵاهله، وأنا خیركم ڵاهلی) (پێشەوا (ترمژی)، بە ژمارە (٣٨٩٥) گێڕاویەتەوە)، واتە: چاكترینتان ئەو كەسەتانە كە لەگەڵ هاوسەر و خێزانەكەیدا چاكترینە، منیش چاكترینی ئێوەم لەگەڵ خێزان‌ و كەسوكارم. یان لە فەرمودەیەكی تریدا لەدوا ساتەكانی ژیانی‌ و كاتی وەفاتیدا، یەكێك لە ڕاسپاردەكانی تایبەت بوو بە ژنان كە فەرمووی: (استوصوا بالنسا‌و خیرا). (بوخاری‌ و موسلیم گێڕاویانەتەوە)، واتە: لەگەڵ ژنان چاك بن‌ و داوا و ڕاسپاردەی چاكەكردن لەگەڵ ژنان بكەن. یانی: نەك هەر خۆتان چاكەكاریی بكەن لەگەڵ ژنان، بەڵكوو هەوڵ بدەن ئەمە بكەنە كار و ئەركتان بەرامبەر یەكتر لە كۆمەڵگەدا و بیری یەكتر بخەنەوە.     

 ئەگەر كەسێكیش ڕاسپاردە و داوا و بۆچوونێكی زانایانی دەوێت كە لەم ئاراستە قوڕئانییەوە نزیك بێت، ئەوە قسەی زانای گەورە (ابن حزم) كە دەڵێت: "چاكەكاریی زۆر و ڕەفتاری جوان (إحسان) بەرامبەر ژنان فەڕزە، گەڕان بەدوای ناتەواوییەكانیدا ڕەوا نیە، كە لە سەفەر هاتنەوە، بە شێوەی هەڵكوتانەسەر مەچنە ماڵەوە، (بۆ ئەوەی ئازادیی ژن تێكنەچێت، جگە لەوەش ژن ئامادەیی گونجاو وەربگرێ بۆ پێشوازیی مێردەكەی!). بەڵگەی ئەمە فەرموودەی خوایە كە دەفەرموێ‌: [وعاشروهن بالمعروف]، هەروەها ئایەتی: [ولا تضاروهن لتضیقوا علیهن]، واتە: زیانیان پێ مەگەیەنن، بؤ ئەوەى تەنگیان پێهەڵچنن."      

 پاش ئەم تەئسیلە قوڕئانییە و وەك دەهاویشتەیەكی ئایەتەكە، (ابن حزم) دەڵێت: "ژن پێویست نیە لەسەری لە هیچ شتێكدا خزمەتی مێردەكەی بكات. نە لە هەویرشێلاندا، نە لە سازكردنی خۆراكدا، نە لە چێشتلێناندا، نە لە ڕێكخستنی جێ‌‌وباندا، نە لە گسكداندا، نە لە هیچ كارێكی چنین‌ و ڕستندا، نە لە هیچ شتێكی تری غەیری ئەمانەدا، هەرچەند ئەگەر شتێك لەمانە بكات بۆ خۆی چاكترە و خێری زیاتری تێدایە.!" (كتێبی: المحلی، ابن حزم الأندلسی، ص: 1911). شایانی باسە زۆربەی زانایانی مەزهەبی حەنەفی‌ و شافعی‌ و مالكی‌ و (ظاهرییەكان)، ئەو كارانەیان بە واجب دانەناوە لەسەر ژنان. (بڕوانە فتوای ژمارە (13158) لە پێگەی فتوایی (إسلام ویب).    

 ئەوانەی سەرەوە نموونەیەكن لە ئایەت‌ و فەرموودە و قسەی زانایان لەمەڕ ماف‌ و ئەركەكانی ژن‌ و شێوازی دروستی مامەڵەی پیاوان لەگەڵ ژنان. دیارە قسە لەسەر ئەوەیە كە ئایا ئەو كارانە (واجب)ن لەسەر ژن یان نا؟ نەك (جائز)ن یان نا؟ چونكە بە سروشتی كاری خێزانداریی‌ و لایەنی خۆشەویستیی‌ و سۆزداریی، هاریكاریی‌ و دەستباربوونی یەكتری ــ بە شێوەی خۆبەخشیی‌ و ئارەزوومەندانە ـ دەبێتە حاڵەتێكی ئاسایی‌ و زۆرجاریش خوازراو و پێویست.      

دەمێنێتەوە سەر ئەوە كە بزانین كێن ئەوانەی ئەم ڕێچكە و ڕێبازەیان گۆڕیوە و پۆڵێنكردنێكی نوێیان كردووە بۆ دابەشكردنی ئەركەكانی سەرشانی ژنان‌ و پیاوان؟ بەدڵنیایی دەبێ لە وەڵامدا بڵێین: ئەوە پیاوانێكن كە بە حوكمی دیلبوونیان بەدەست هەندێك داب‌ونەریتی ژینگە و كۆمەڵگای خۆیانەوە، یەكلایەنە بڕیاریان داوە كە مێینەی نیوەی كۆمەڵ لە خزمەتی نیوە نێرینەكەدا بێت، چ لە ڕێكخستنی كاروباری ناوماڵدا، چ لە پێگەیاندنی منداڵاندا، چ لە بەدەمەوەچوونی كێڵگە و مەڕ و ماڵاتدا. دیارەـ ئەگەر وا بێت ـ ئاساییە كە هیچ كاتێك بۆ ژنان نەمێنێتەوە، تا بەشداریی چالاكییە سیاسی‌ و ڕووناكبیریی‌ و فەرهەنگییەكان بكەن. ئەمەش وایكردووە كە ئافرەتان لەو جۆرە گۆمەڵگایانەدا كەمتر بەهرە و توانایی‌و لێهاتنەكانیان گەشە بكەن.

بمێنن بەخۆشی.