پێشەکی:

پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوایی له روژئاوای باکوری ئێرانە کە  له باکورەوە ڵەگەڵ وەڵاتی ئازەربایجان و ئەرمەنستان و  له ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ پارێزگای ئازەربایجانی رۆژهەڵاتی و زەنجان و له باشور لەگەڵ پارێزگای کوردستان و له رۆژئاوا له گەڵ وەڵاتی عێراق و تورکیا جیرانە.

سەردەشت یەکێک لە شارەکانی کوردنشینی ئەو پارێزگایەیە کە له باکورەوە لەگەڵ شاری پیرانشار و لە باشور لەگەڵ شاری بانه و له ڕۆژهەڵاتی باکورەوە  لەگەڵ شاری مەهاباد جیرانەتی هەیه.

شاری سەردەشت لە سی (30)کیلومتری  وەڵاتی عێراقە و نەوەد و شەش(96) کیلومتر سەرسنووری لەگەڵ عێراق هەیه.

هەروەها هەزار و حەوسەت وهشتا و نۆ(1789) میتر له سەر زەریا بلینده.

شاری رەبەت شارێکی چوک(15 تا 20هەزار نەفەری)سەر بە شارستانی سەردەشتە و لە حەڤده(17) کیلومتری شاری سەردەشت له ڕۆژهەڵاتی باکوری ئەو شارستانە له دەشتێکی پان و بەرین و باش بۆ کشت و کاڵ جێگیربووه. [وێنەی (1)]

هەڵکەوت و بارودۆخی شاری رەبەت 

 دەڤەرە مێژوویەکانی شاری رەبەت:

 رەبەت پێنج(5) دەڤەری مێژوویی هەیە که بە دەستی بەڕێز حەیدری بینراو و ناسراونەوە.  حەیدەری ئەو دەڤەرانەی به ژمارە یەک تا پێنج نێوی ناوون.ئەو شوێنانە هەمویان ڵه قەراغی رۆژهەڵاتی چۆمی کەڵوێ (چۆمێک کە بە نێوان شاری رەبەت و سەردەشت دا دەڕوا)و لە قەراغ شاری(رەبەت) بینراونەوە.

تەپۆلکەی ژمارە یەکی رەبەت یەکێک لە گرینگترین شوێنەکانە که لە ناو ئەو کۆمەڵە دایه که لە ساڵی 1344ی هەتاوی(1965) له لایەن "بابەک راد " ناسراوه و به ژمارەی 602 له لیستی شوێنە مێژووییەکانی نەتەوەیی ئێران تۆمار کراوه.(تەپۆلکەی 3 بە ژمارە 15294 و تەپۆلکەی 2 بە ژمارە15299 لە سالی 1384 هەتاوی(2005)تۆمارکراوون).

[وێنەی (2)]

تەپۆلکەی ژمارە دو که لە ئەو لێدوانانەدا سەبارەت بە ئەو دەدوێین له باشوری شاری رەبەت جێگیر بووه.ئەو تەپۆلکەیه نیزیک 17 هیکتار(یەکەی پێوانی ڕووبەری زەوی بەرامبەر بە 10000 میتری چوار گۆش) بەرینی هەیە و لە بلیندی 1200 میتری زەریا دایە و له رۆژئاواوە به چۆمی کەڵوێ دەگاتەوە.

شایانی باسه که تەپۆلکەی 2و 5 که لێکوڵینەوە نوێیەکانی بەرێز حەیدەری لە ساڵی 1385 هەتاوی(2006) دا ناسراوونەتەوە.

 پێشینەی توێژینەوەی مێژووناسی شاری رەبەت:

 هەر وەکو  باسی لێکرا یەکەمین توێژینەوەی ئاسەوارناسی له ساڵی 1344 هەتاوی(1965) بە دەست بەرێز "بابەک راد"  پسپۆری ئەوکاتی فەرمانگەی مێژوناسی ئێران کرا. کە لە ئەو لێکۆڵینەوانەی کردبوونی تەپۆلکەی ژمارە یەکی به ناوی "قەڵای رەبەت " بە ژماره 602 لە لیستی شوێنەوارە نەتەویەکانی ئێراندا تۆمار کرد.دوابەدوای وی بەرێز "بەهمەن کارگەر" لە ساڵی 1364 هەتاوی(1985) دا دووبارە لێکۆڵینەوەی لەو شوێنەدا دەستپێکرد. به ڕەچاوو گرتنی گرینگی تەپۆلکەکانی رەبەت و وێرانکاری و ڕووخانی بە هۆی هەڵقەندنی ناڕەوا و وێرانکاری مرۆڤی (وەکو دروست کردنی پێگەی نیزامی ڵه درێژەی شەڕی ئێران و عێراق) کە کراوە ، توێژینە لە ئەو تەپۆلکانە بە پێویستی دەنوواند. یەکەمین وەرزی توێژینەوە لە تەپۆلکەی ژمارە دوو بە سەرپەرشتی بەهمەن کارگەر  ڵه ساڵی 1384 ی هەتاوی(2005) دا رووی دا. 

بە هۆی بایەخی بینراوە بەنرخەکانی کە لەیەکەمین وەرزی توێژنە دا بەدەست هاتن ، دووەمین وەرزی توێژینەوە بە سەرپەرشتی "رەزا حەیدەری" دەستی پێکرد.

بە هۆی ئەوەی کە راپۆرتی یەکەمین وەرز بڵاو نەبۆوه لێرەدا   ڵێکدانەوەی بەرهەمەکانی دووەمین لێکۆڵینەوە دەکەین.

بە هۆی ئەوەی کە راپۆرتی یەکەمین وەرز بڵاو نەبۆوه لێرەدا به ڵێکدانەوەی بەرهەمەکانی دووەمین توێژینەوە دەکەین.

دووەمین وەرزی توێژینەوە لە ساڵی 1385(2006) بە سەرپەرشتی "رەزا حەیدەری "دەستی پێکرد

و گرووپی لێکۆڵینەوە لە هەمان کات دا لێکدانەوە و توێژینەوە لە سەر چۆمی کەڵوێ (زابی چوک) بۆ ناسینی سنووری دەڤەری شوێنەوارەکان کرد.

لە توێژینەوەی تەپۆلکەی ژمارە دووی رەبەت  لە وەرزی دووەم دا سێزدە(13) خەندەقی(Trenches-ترانشە) پێنج ڵه پێنج (5*5)میتر لێدران کە هەمو ئەو خەندەقانە لە نێو راستی تەپۆلکەکە و لە دوابەدوای خەندەقەکانی ساڵی رابوردودا بوون.

بینراوەکانی ئەو توێژینەوە بریتێبوون لە دۆکیۆمێنتی میحماری(Architecture) و خشت و سواڵەت (Clay-سفال-گڵی سوورەوە کراو کە شتی جوان و بەکەڵکیان پێدەردێنن) و هەرگینه بوون.  

میحماری(Architecture):

 یەکێک لە گرینگترین بینراوەکانی ئەو توێژینەوە روبەر و بەردڕێژی زۆر جوان بوون که بە خڕکەبەردەکانی چۆم(چۆمی کەڵوێ) داچنرابوون.ئەو بەردڕێژانە لە روبەری هەمو خەندەقەکانی توێژینەوە بینراوون.

هیمای سەرەتایی ئەو بەردەرێژانە بریتین لە حەوت(7) بازنەی لەنێویەک  لە حەسار و چوارچێوەی  چوارسووچی 160 لە160(160*160) سانتیمیتر  کە لە ناوەندی وان بەردێکی خڕی بازنەیی دانراووه.بە هاوڕێژی ئەو بەردی ناوەندی  بەردەکانی دی بە شێوازی کۆڵەیی(Vertical) و هاوشان (Horizontal)دانراوون کە چەندین بازنەیان پێکەێناووە.ە

ژمارەی بازنەکان لە لای ستوونیەوە(Vertical) حەوت(7) و ڵه لای ئاسۆییەوە(Horizontal) پێنج(5) دانەن.

حەسارکێشی (چوارچێوە) ئەو شوێنە بە خڕکەبەردی چۆمی کراوە. 

لە هەر گەڵاڵەیەکی بەردەرێژەکاندا  چوار(4) پلانی بازنەیی لێیە که مابەینی ئەوان  به شێوازی بادامی یان ئەڵماسە.(-Diamondچوار گۆشێک بە لاسکی هاوبەژن و گۆشەی دوو بە دوو بەرامبەر) .

ئەو مەلاتەی بۆ نێوان خڕکەبەردەکان بەکار هێنراوه مەلاتی گڵە.

پێویست بە بەیانه کە به شێوەیەکی گشتی گەڵاڵەی ئەو بەردەرێژانە بریتین لە سێ(3) نەخشی هێندسی=چوارگۆش= بازنەیی و بادامی یە.

 له بەشێک لە بەردەرێژەکان  خشتەی بێ نەخش  دانراوە که ئەندازەی جۆراوجۆریان هەیە. هەمو ئەو خشتە بێ نەخشانە تۆزێک ناقۆڵا (قولۆر) و بێ لیاودارن وا پێدەچێت کە کەڵک وەرگرتن لەوان و  تێکەڵ کردنیان لەگەڵ بەردەرێژەکان لە دەوری دووەمی دانانی روبەری بەردەرێژەکاندا بووە

 لە بەر ئەوەی لە هێدێک جێ ئاستی خشتەکان بەنێوان بەردەرێژەکانی هاوناوەند دا دەڕوا و ئەوان دەپچڕێنێ.

هەروەها لە ناوەندی ئەو بەشەی لێکۆڵینەوەی لێ کراوە و نێو روبەری بەردرێژەکان، روبەرێک وەکو چەلیپا (Cross) بە خاک داکوتراو، بە ئەندازەی 4*12 میتر بینراوەتەوە.

 [وێنەی (3)]

خشتەکان:

لە دووەمین وەرزی توێژینەوەکانی ئەو دەڤەرە به کۆی گشتی 790 خشتەی تەواو و ڵەتک و شکاوو بەدەست هاتون کە لە سایزی تەواو و نیوە تەواو و چوارەک  و  دندانەدار(crenate) دا سازکراوون.کە هێندێکیان بێ نەخش و هێندێکیان لیاودار بە یەک رەنگ  و هێندێکیشیان لیاودار بە چەند رەنگن.

ئەو خشتانە به خیز و ورکەبەرد و گیا و ورده ئاهەک یەکریز کراوون.

ئەو خشتانە بە شێوازی جۆراوجۆر سوورکراونەوە و ئەو رەنگانە بەکارهاتون بریتین لە شینی ئاسمانی و زەرد و سپی و رەش و سەوز.

1 - خشتە تەواوەکان(نەشکاو):

ئەو خشتانە  لەو ئەندازانەدان:

ئەو خشتانە زور وەکو  خشتە بینراوەکانی تەپۆلکەی  قەڵایچی بۆکان دەچن.

2- نیوە خشتەکان:

ئەندازەی ئیستانداردی ئەو خشتانە 

 34.5*15*8.5 سانتیمیتره.

3- خشتە چوارەکەکان:

ئەندازەی ئەو خشتانە 16*16*8 سانتیمیتره.

4- خشته دندانەدارەکان:

ئەو خشتانە بە گشتی زێدەیەکیان(لک)لە پشت دا هەیە کە وادیارە پێشتر بۆ باشتر جێگیربوون لە شوێنی تایبەتی خۆیان  دروست کراوون.

وینە و نەخشی جۆراوجۆری هونەری لە سەر روپەڕی ئەو خشتانە بەکارهێنراوە.لە هێندێکیشیان دا ئەو نەخشانە ساکار و ئاسایین.

رەنگی لیاودارەکانیان و شێوازی سوورکراو بوون و ماک(ئەوەی بۆ دروست کردنی بەکار هاتووه)  هەر وەکو خشتەکانی دییە.

لایەنی هونەری خشتە لیاودارەکان:

 لەو 790 پارچه خشته ،206 خشته وێنەدار و نەخشینن و 584 دی بێ نەخش و ساکار بوون.

وێنە و نەخشە سەرەکیە بەکاربراووەکان بریتین لە نەخشەی هێندێسی و گیا و دارو درەخت و مرۆڤ و وێنەی دیرۆکی و زیندەوەر و بەردەنووس.

 کە لە بەشێکیاندا ئەو وینانە زور وەکو نەخشە و وێنەکانی تەپۆلکەی قەڵایچی بۆکان دەچن.

وێنە کێشراوەکانی سەر خشتەکانی ئەو تەپۆلکەیە زۆرتر لە سەر روپەڕ و قەڕاغی (بەشی باریکی ) خشتەکان دەبیندرێت کە بێ هیچ جیاوازیەک لە سەر هەمو خشتەکانی جۆری تەواو و نیوە تەواو و چوارەک هەیە.

نموونەی ئەو وێنە هێندسیانەی لە سەر خشتەکان بەکار هێنراوە:

[وێنەی (4)]

وێنەی گیا و سەوزاییش  بریتین لە "داری ژیان"( Tree Of Life) کە  زۆرتر  روپەڕی خشتە دندانەدارەکانیان رازاندۆتەوە.

 [وێنەی (5)]

وێنەی مرۆڤیش بریتین لە  وێنە نیوە دەموچاوی  مروڤ(sideview).که لە سەر روپەڕی بەشێک لە خشتەکانی تەواو(ساخ) یان خشتەکانی دندانەدار بەجێ ماوه.

 نەخشەکانی زیندەوەر و حەیوانیش بریتین لە  وێنەی بەشێک لە لەشی زیندەوەرەکان(یان پاشماوەی شوێنەوەریان). 

  وەکو وێنەی پەنجەی زیندەوەر  یان وێنەی بەشێک لەباڵی باڵەندەکان.

 -لە بەشێک لە خشتەکان وێنەی دیرۆکی هەیە کە وێنێکی ساختر و تەواو تری  لە وێنەکانی تری هەیە کە  سەری مرۆڤ و پێی زیندەوەرەکان و باڵی باڵەندەکانن(لە کن یەک و پێکەوە).

[ وێنەی (6) ] 

بە چاو پێخشکاندنێک لەو وێنانە  "لاماسوو" کانی دەورانی ئیمپراتۆری ئاشور  دێتەوە بیر.(وەکو وێنەی پیاوێک بە شێوەی  مانگایەکی باڵدار).

یان به ڕچاوگرتنی  وەیەک چوونەکان  . بەشێک لە نەخشەکانی "اوورارتو" یان هێندێک لەو وێنە کەندۆخ کراوانەی سەر پەلاکی (Plaque) بینراو  لە تەپۆلکە زێوێ وەبیر دێننەوە. کە  بە ڕای هێندێک لە لێکۆڵەران پەیوەندیدار بە هونەری "مانا"یین.

خشتە بەردەنووسکراوەکان:

لە دووەمین وەرزی توێژینەوە چوار(4) پارچه خشتەی بەردەنووسکراو بینرانەوە کە لێرەدا باسیان لێدەکەین.

 - چووکترین خشتەی بەردەنووسکراو  خشتەیەکی شکاوەیە بە ئەندازەی 10.4*10*10 سانتیمیتر  کە بەردەنووسەکە لە سەر لای باریکی نووسراوه که تەنیا یەک وشەی بە خەتی "مێخی" بە لیاوی  سپی لێ بەجی ماووه.(خەتی مێخی :خەتێ کە 4000 ساڵی پێش لە بەین چۆمان گوورا.ئەلف و بێتکەی ئەم شێوە نووسینە لە بزماری چێوین دەچێ)

 - دووەمین خشتەی بەردەنووسکراو بە ئەندازەی 23*22*9 سانتیمیترە.نووسراوی مێخی ئەو خشتە بەلیاوی سپی لە سەر لای کەم ئەستوورتر نوسراووه

 - لە سێیەمین  خشتەی بەردەنووسکراو ئەندازەی32*20*10 بەجی ماوە که لە لای باریکی ئەو خشتەیە بە خەتی مێخی نووسراوه.

 - چوارەمین خشتەی بەردەنووسکراویش لە ئەندازەی 32*22.5*9 سانتیمیترە.لە لای باریکی ئەو خشتەیەش بەردەنووسێک بە خەتی مێخی بە لیاوی سپی هەیە.

جیا له ئەو خشتانەی باسیان لێکرا.خشتانێکی بێنەخش لەو توێژینەوە بەدەست هاتوون کە لەگەڵ ئەو خشتە بێنەخشانەی کە لە روبەر دا بە دەست هاتوون جیاوازیان هەیە و لە کاتی توێژینەوە لە کن خشتەکانی وێنەدار و نەخشینە بەدەست هاتوون.

[وێنەی (7)] 

گوڵ مێخەکان:

بەشێکی دی لە بینراوەکانی ئەو توێژینەوە گوڵ مێخەکانی سواڵەتی (هەرگینە- لە گڵ چێکراو)ن کە نیزیکەی31 دانە گوڵ مێخ لەو توێژینەوە بەدەست هاتوون کە دەتوانین بە دوو جۆری کۆم(قۆقز-قووپاو) و  ڕووپەڕی ڕاست و رێک دابەشیان کەین. کە لە ئەو 31 گوڵ مێخانە  16یان گوڵ مێخی قووپاو و 15 ی دیکەش  ڕووپەڕی رێکن(صفحه تخت).

 گوڵ مێخەکانی قووپاو  بە شێوێکی ماوناونجی بازنێکن بە کۆتەری(ڕادەی ئەستوورایی دەوری هەر شتێک) 9.5 سانتیمیتر   کە   لای وێنەداری سەرەوەی تەواو هەڵتۆپاوە و پشتەوەی تەواو ساف و ڕاستە و کوونێکیش لە نێوانی و لە ئەستورترین بەشی دانراوە که نیزیکەی 2.8 سانتیمیتر  قوڵایی هەیە.

لە هێندێک پاشماوەکان  بزمارێکی ئاسنیان لەسەر  بەجێ ماوە .

روپەڕی ئەو گوڵ مێخانە زۆرتر بە وێنەی گوڵی هەشت پەڕ و لیاوی سپی لە سەر ژێرنەخشی شینی ئاسمانی یان بە وێنەی گوڵی هەشت پەڕ بە لیاوی زەرد و لە سەر ژێرنەخشی شینی ئاسمانی رازاونەوە.

گوڵ مێخەکانی ڕووپەڕ ڕاست و رێک (صفحه تخت) به شێوەی بازنەیی بە کۆتەری 9.5 سانتیمیتر دروست کراوون و 1.5 سانتیمیتر ئەستووراییان هەیە.

لە نێوانیان کوونێک دروست کراووە کە لە هێندێکیاندا شوێنی بزماری ئاسنیان لە سەر بەجێ ماوه0

روپەڕی ئەو جۆرە گوڵ مێخانە بە وێنەی گوڵی هەشت و شانزدە پەڕ نەخشینە کراوه.

[وێنەی (8)] 

سەواڵەتەکان(هەڕگینە کان):

-[بەرهەمێ کە لە گڵی هەوڕگەری دەیـپـێـژن]-

 سەواڵەتەکانی ئەو تەپۆلکەیە بە رەنگی رووناک و تاری زەردی مەیلەو قاوەیین.

ئەو سەواڵەتانە زۆر وەکو سەواڵەتەکانی شوێنە مێژوییەکانی دی پەیوەندیدار بە دەوڵەتی "مانا" لە رۆژئاوای ئێران وەکو تەپۆلکەی قەڵایچی بۆکان  ، زێوێ  ،گۆرستانی کۆڵە تارێکە ، زیندانی سۆلەیمان، دەچن.

[وێنەی (9)]

بە  هۆی کەمبوونی زانیاری لە سەواڵەتەکانی ئەو دەڤەرە تەنیا بە شێوەی -زانیاری ژمارەیی (statistics-ژمێرکۆ) باسیان دەکەین:

[وێنەی (10)]

دەسکەوت و لێکدانەوە:

دەڤەری ڕۆژئاوا و ڕۆژئاوای باکوری ئێران لە نێوان هەزارەی یەکەمی زایینی  بە هۆی دروست بوونی سێ هێزی گرینگ و کاریگەری "ئاشور"  "اوورارتۆ"   "مانا" هەمووکات لە ژێر شەڕ و پێکدادان و خوێن رێژی دابووە کە ئێستا بەشێکی زۆر لەو زانیاریانە بە کەڵکوەرگرتن لە نووسراوەکان و کاتنووسەکان دەتوانرێت لێکوڵینەوەیان لێ بکرێت.هەرچەند  هێندێک لە لێکۆڵینەوەران لە سەر ئەو بڕوایەن کە ئەو نووسراوانە کەمن(بۆ توێژینەوە) و هێندێکیشیان کەمو کۆڕیان هەیە و تێکەڵ بە دەستاوێژەی مرۆڤی بوونەتەوە بەڵام نابێت ئەوە ڕەچاوو نەگرین کە بەشێک لەو بەڵگانە(کە لە توێژینەوەکان بەدەست هاتوون) لە ڕوانگەی مێژویی جێگەی متمانەن.

بە گشتی دەتوانین ئەو نووسراوانە بە سێ دەستە دابەش کەین:

1-بەردەنووسەکانی ئاشووری

2-بەردەنووسەکانی اوورارتویی

3-بەردەنووسەکانی مانایی

 بەردەنووسەکانی ئاشووری لە ئێران بریتین لە:

بەردەنووسەکانی اوورارتویی لە خاکی ئیران بریتین لە:

سەبارەت بە بەردەنووسەکانی مانایی دەتوانرێت بە بەردەنووسی قەڵایچی بۆکان بینراو لە ساڵی1364(1985) ئاماژه بکرێت که لە خوێندنەوەی بەردەنووسەکە بە هۆی بەکارهێنانی وشەی "زعتر" یان "زیرتو" دەیگەڕیننەوە بۆ سەردەمی پاشایی "اولوسونو" بە ساڵی 713ی پێش زایینی.

هەروەها تەنیا نموونێکی "استل؟" بە خەتی ئارامی  کە لە رۆژئاوای باکوری ئێران بینراوەتەوە دەژمێردرێت.

هەروەها  تاکو ئێستا لێکۆڵینەوە و توێژینەوێکی زۆر سەبارەت بەو سێ هێزە لە نێوان رۆژئاوا و رۆژئاوای باکووری ئێران کراوه.

بە چاولێکردنی  پێشینەی لێکۆڵینەوە سەبارەت  بە سێ ئیمپراتۆری ئاشور و اوورارتو و مانا و هەروەها به ڕەچاوگرتنی  بەربڵاوی دەڤەری ژێر  حکومەتە ئەو سێ هێزە بۆمان دەردەکەوێت کە دەڤەری مێژویی شاری رەبەت  لەو بەینەدا لە هەڵکەوتێکی زۆر باش جێگیر بووە.

  ئەو دەڤەرە  لە نێوان دەڤەرەکانی ناسراوی (نیشان کراو)مانایی هەڵکەوتووە.

هەروەها ناوەندی سنوری هەرێمی ئاشور لە لای رۆژئاوای ئەو دەڤەرە(رەبەت) و هەرێمی اوورارتۆ لەلای باکور و رۆژهەڵاتی باکوری ئەو دەڤەرە هەڵکەوتووە.

 جێی سرنجە کە لە توێژینەوەی ناسینی شوێنە مێژویەکانی قەراغی چۆمی کەڵوێ(زابی چووک) بەڵگەی سواڵەتی جۆراوجۆر لە هەر سێ حکومەتی ناوبراو(لە سەرێ) لە دەوروبەری ئەو دەڤەرە بەدەست هاتوون.

ئەو بەڵگانە  کە بریتین لە بەڵگەکانی(بە شێوەی) سەواڵەت  خشتەی لیاودار و خشتەی بەردەنووسکراو بە خەتی مێخی  توانیویانە تا راددەیەک مێژووی ئەو دەڤەرە ڕوون کەنەوە.

لە دەقی بەردەنووسراوەکان کە لە لایەن بەڕیز دکتر بەششاش وەرگەراونەتەوە  دەتوانین  بە " بە ناوی خوای مێزوپۆتامیا (بل و نبو) " هەروەها ناوی پاشایێکی مانایی بە ناوی" ئاتا" ئاماژە بکەین.

بە ڕەچاوگرتنی زۆر وێکچوویی  سەواڵەتەکانی ئەو دەڤەرە لە گەڵ سەواڵەتەکانی دەڤەرەکانی دی  ژێر حکومەتی مانا(وەکو تەپۆلکەی قەڵایچی بۆکان-تپۆلکەی زێوێ-دەڤەری زیندانی سولەیمان-گۆرستانی کۆڵە تاریکە) و هەروەها وێکچوویی زۆری خشتە لیاودارەکانی ئەو دەڤەرە لە شێوە و تەکنیکی دروست کردن  جۆری لیاودار کردن   وێنە و نەخشینە کردن لە گەڵ خشتە لیاودارەکانی دەڤەری قەڵایچی بۆکان (واپێدەچێت ئەویش لە ژێر حکومەتی مانا دا بوبێت) هەروەها وەرگەراندنەوەی دەقەکانی خەتی مێخی بەردەنووسەکان دەتوانین بە ئەوه بگەین کە ئەو شوێنە لە نیوەی یەکەمی  هەزارەی  یەکەمی پێش زایین  یەکێک لە شانەشینەکانی مانایی لە باشوری زریاچەی ورمێ و لە نێوان سنووری دو ئیمپراتۆری اوورارتۆ و ئاشور دابووە.

سەرچاوەکان:

- حیدری، رضا، گزارش مقدماتی دومین فصل کاوش تپه ربط، آرشیو پژوهشکده باستانشناسی، 1386 

- پرادا، ادیت، هنر ایران باستان، ترجمه یوسف مجیدزاده، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم 1383

- حکیم زاده، فریدون، سردشت در آیینه اسناد تاریخی،  انتشارات نشر مولف، چاپ اول 1383

- حیدری، رضا، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان غربی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول 1383


- بشاش کنزق، رسول، پیائی کتیبه ای دیگر از دوره تمدن اورارتو در عجب شیر آذربایجان شرقی، نامه 

پژوهشگاه میراث فرهنگی ، بهار 1382


-کارگر، بهمن، قلایچی، زیرتو مرکز مانا  لایه 1ب 1378_1381، مجموعه مقالات همایش بین المللی باستان شتاسی ایران حوزه شمال غرب، انتشارات پژوهشکده باستان شاسی، 1381  

- کارگر، بهمن، مقابر اورارتوئیان در آذربایجان غربی، مجله باستان شناسی و تاریخ، انتشارات نشر دانشگاهی، بهار و تابستان 1368


- لومر، آندره، کشف یک کتیبه به زبان آرامی مربوط به قرن  8 ق. م  در بوکان، ترجمه رسول بشاش کنزق، فصلنامه علمی و فرهنگی اثر، شماره 29 و 30، 1377


- نیاکان، لیلی، خلاصه ای از مطالعات فنی آجرهای بوکان،باستانشناسی هنر ایران، مرکز نشر دانشگاهی تهران، چاپ اول 1378