پێشه‌كی: داعش و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی به‌ناو خه‌لافه‌تی ئیسلامی هه‌روه‌ك كێشه‌و هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ترسناكه بۆهه‌مو ناوچه‌كه‌و ئاشتی و ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی به‌گشتی، له‌هه‌مانكاتدا (ته‌حه‌دا)یه‌كی جیدیشه ڕووی كردۆته لایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و به‌ڵام به‌دیوه سه‌لبیه‌كه‌یدا، وه‌ك چۆن سه‌ركه‌وتنی شۆڕشه‌كانی به‌هاری عه‌ره‌بی له‌كاتی خۆیدا ته‌حه‌دایه‌كی گه‌وره‌بوو بۆیان به‌شێوه‌یه‌كی ئیجابی، كه‌به‌داخه‌وه سه‌ركه‌وتوونه‌بوون له‌مامه‌ڵه‌كردن و قۆستنه‌وه‌ی ئه‌وده‌رفه‌ته مێژووییه‌ی بۆیان هاته پێشه‌وه، به‌تایبه‌تی له‌میسر. ڕاسته كه فاكته‌ر و ئاسته‌نگه بابه‌تیه‌كان گه‌وره‌و دژواربوون، به‌ڵام ئه‌وه هیچ له‌وحه‌قیقه‌ته تاڵه كه‌م ناكاته‌وه كه‌سه‌ركردایه‌تی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و دیدی سیاسی و توانای ده‌وڵه‌تداریان له‌ئاست ئه‌وده‌رفه‌ت و ته‌حه‌دایه‌دا نه‌بوو كه‌ڕووی تێكردن. یه‌كێك له‌ده‌رهاوێشته نه‌خوازراوه‌كانی ڕه‌فتاره‌كانی داعش و كرده‌وه نامرۆڤانه‌كانیان به‌رامبه‌ر به‌هه‌مولایه‌ك، به‌تایبه‌تی دژبه‌كه‌مینه‌ئاینیه‌كان، ئه‌وه‌یه‌كه مێژووی ئیسلامی خستۆته ژێر گومان و پرسیاره‌وه كه‌ساڵانێكی زۆره ڕۆڵه‌كانی ڕابوونی ئیسلامی سه‌رده‌م خه‌ونی پێوه ده‌بینن و ئاواتی بۆ ده‌خوازن كه ڕۆژێك بێته پێشه‌وه كاروباری سیاسه‌ت و ده‌وڵه‌تداری بكه‌وێته‌ده‌ست لایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی و به‌شێوه‌یه‌كی سیحر ئامێز گشت كێشه‌و گرفته‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن و به‌خته‌وه‌ری و دادپه‌روه‌ری سه‌رده‌می عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب هه‌مولایه‌ك بگرێته‌وه. به‌ڵام ئه‌وه‌تا كاربه‌ده‌ستانی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی خه‌لافه‌تی داعش كارێكی ئه‌وتۆیانكردووه كه‌ته‌نانه‌ت خه‌ریكه گومان و پرسیار له‌سه‌رخودی ئاینی ئیسلامیش دروست ده‌بێت. له‌و میانه‌دا دیاره كه پڕۆژه‌ی سیاسی رٍوتی ئیسلامی سه‌رده‌م به ته‌واوی كه‌وتۆته ژێر پرسیاره‌وه. داعش كه‌لوتكه‌ی توندڕه‌وی ئیسلامیه‌و گروپه‌كانی تكفیر و هیجره‌و جیهادی ئیسلامی میسری و(تالیبان)ی‌ئه‌فغانی و (قاعیده)شی تێپه‌ڕاندووه، به‌شێوه‌یه‌كی نادروست پشتیان به‌ستووه به‌ژماره‌یه‌ك له‌ده‌قه‌كانی قورئان و حه‌دیس و هه‌ندێ له‌وڕیوایه‌ت و ڕووداوانه‌ی كه‌په‌یوه‌ستن به‌جیهادو فتوحاته‌وه، دیاره كه‌ئه‌و بابه‌ت و ڕیوایه‌تانه به‌شێكی جیانه‌كراوه‌یه له كه‌له‌پوری ئیسلامی و بوونه‌ته سه‌رچاوه‌ی لێوه‌رگرتن بۆلایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی به‌گشتی و لایه‌نه‌كانی سه‌ربه سه‌له‌فیه‌تی جیهادی به‌تایبه‌تی، بۆتێگه‌یشتن له‌ئیسلام و مه‌نهه‌جیه‌تی گه‌ڕانه‌وه بۆ ئیسلام و چۆنێتی دووباره‌كردنه‌وه‌ی ژیانی ئیسلامیانه له‌م سه‌رده‌مه‌دا. ئه‌ومه‌نهه‌جیه‌ته كرچ و كاڵه‌ی كه‌لایه‌نه‌كانی سه‌له‌فیه‌تی جیهادی قه‌ناعه‌تیان پێی هه‌یه وله‌سه‌ری ده‌ڕۆن، ئه‌مڕۆ داعش به‌كرده‌وه به‌توندترین شێواز موماره‌سه‌ی ده‌كات به‌شێوه‌یه‌ك كه حه‌قیقه‌تی میانه‌ڕه‌وێتی ئاینی ئیسلام و حه‌ره‌كه‌ته مێژووییه‌كه‌ی ته‌مو مژاوی كردووه و ئه‌وڕاستییه‌ی شاردۆته‌وه كه‌بانگه‌وازی ئیسلامی به‌پێی ڕێبازێكی میانه‌ڕه‌وانه و ئاشتیخوازانه ده‌ستی پێكردووه‌و به‌رده‌وام گه‌شه‌ی كردووه، بۆنمونه شاری مه‌دینه وه‌ك یه‌كه‌م پێگه‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام-درودی خوای له‌سه‌ر-بۆبنیاتنانی ده‌وڵه‌ت و بانگه‌وازه‌كه‌ی، به‌پرۆسه‌ی بانگه‌واز(فه‌تح)كراوه نه‌ك به‌زۆری شمشێر. شاری مه‌ككه‌ش وه‌ك ته‌واوكاری چوار چێوه‌ی بنه‌ڕه‌تی بۆدامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی، به‌شێوه‌یه‌كی ئاشتیانه(فه‌تح)كراوه‌و هه‌وڵدراوه كه‌مترین خوێنی تیابڕژێت و دواتر هه‌موخه‌ڵكی شاره‌كه و ده‌وروبه‌ری ئازاد كران به‌بێ هیچ به‌رامبه‌رێك. له‌ماوه‌ی نێوان كۆچكردن بۆمه‌دینه و فه‌تحی مه‌ككه‌دا صولحی(حوده‌یبییه)هه‌یه كه‌هه‌مو مه‌رجه‌كانی له‌لایه‌ن قوره‌یشه‌وه سه‌پێنران, یه‌كێك له به‌نده‌كانی به‌نده‌كانی بریتی بوو له ڕاگرتنی شه‌ڕو به‌رپاكردنی ئاشتی له‌نێوان هه‌ردوو لادا بۆماوه‌ی(10)ساڵ, هه‌رله‌به‌ر ئه‌وه‌بوو كه‌قورئانی پیرۆز وه‌ك(فه‌تح)ێكی گه‌وره ناوی ده‌بات و یه‌ك سوره‌تی قورئان به‌وناوه‌وه هاتۆته خواره‌وه كه‌به‌ئایه‌تی(انافتحنا لك فتحاً مبیناً) ده‌ست پێده‌كات, ئاشكرایه كه شه‌ڕه‌كه‌انی به‌در و ئوحود و خه‌نده‌قیش هه‌مو شه‌ڕی به‌رگریكردن بوون. نكولی له‌وڕاستیه‌ش ناكرێت كه‌حه‌ره‌كه‌تی بانگه‌وازكردن بۆئیسلام و بڵاوبوونه‌وه‌ی له‌سه‌رده‌می خه‌لیفه‌كانی ڕاشیدین به‌دواوه، هاوته‌ریب بووه له‌گه‌ڵ موماره‌سه‌كردنی پرۆسه‌ی جیهاد و فراوانكردنی قه‌ڵه‌مڕه‌وی ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی و به‌رگری لێكردنی له‌هه‌ڕه‌شه‌و مه‌ترسیه ده‌ره‌كیه‌كان، له‌ومیانه‌شدا دیاره ئه‌ندازه‌یه‌ك له‌توندو تیژی موماره‌سه‌كراوه. ئه‌وه‌ی كه‌له‌سه‌رچاوه‌نوسراوه‌كانی مێژووی ئیسلامیدا تۆماركراوه و له‌به‌رده‌ستی نه‌وه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌دایه، گومان له‌وه‌دانیه كه هه‌ندێكی ڕاست نیه‌و زیادكراوه‌و پێویسته جیابكرێته‌وه، هه‌روه‌ك چۆن سه‌دان و بگره هه‌زاران حه‌دیس و ڕیوایه‌تی هه‌ڵبه‌ستراو زیادكراون و ودواتر زانایانی حه‌دیس له‌پرۆسه‌یه‌كی زانستیانه‌دا به‌شێكی زۆریان لابردووه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه‌تایبه‌ته به‌فیقهو مێژووی ئیسلامیه‌وه ئه‌وه هه‌موی وه‌ك خۆی ئه‌مڕۆ له‌به‌رده‌سته و بووه‌ته سه‌رچاوه‌ی تێڕوانین و تێگه‌یشتن له‌ئیسلام, بۆیه ئه‌وه‌ی له‌ڕابوردوودا ڕویداوه‌و بووه‌ته به‌شێك له‌مێژوو له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه ئه‌مڕۆ ڕووده‌دات و موماره‌سه ده‌كرێت له‌لایه‌ن داعش و گروپه توند ڕه‌وه‌كانی تره‌وه، به داخه‌وه قه‌ناعه‌ت و تێڕوانینی زۆرێك له‌موسڵمانانه به‌گشتی و لایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی توندڕه‌وی ئیسلامیه به‌تایبه‌تی. ڕه‌فتار و موماره‌سه‌ی توندڕه‌وانه‌و دڵڕه‌قانه‌كانی داعش و دروشمه‌كانیان و بانگه‌شه بۆكردنیان له‌میدیاكاندا له‌وڕابوردووه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت, ئه‌گه‌رچی له ڕاستیدا دوو خه‌سڵه‌تی سه‌ره‌كی گروپه‌كانی (خه‌واریج)یان تێدایه, یه‌كێكیان بریتییه له (به كافركردن) له‌به‌ر ساده‌ترین هۆكار, دووه‌میشیان كوشتن و خوێنڕشتن به شێوه‌یه‌كی زۆر بێباكانه. به مه‌رجێك له ئیسلامدا ئه‌و دوو كرداره به گه‌ره‌ترین تاوان ئه‌ژمار ده‌كرێن, له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دیارده‌ی داعش و ڕه‌فتاره‌كانیان ئه‌مڕۆ دووئاسه‌واری سه‌لبی و خراپی دژبه‌یه‌كیان له‌سه‌ر هه‌مولایه‌ك دروستكردووه. له‌لایه‌ك بوونه‌ته مایه‌ی سه‌رلێ تیكدان و هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندنی به‌شێك له‌موسڵمانان له‌ژێر كاریگه‌رێتی جیاجیادا به‌تایبه‌تی توێژی لاوان له‌هه‌ردوو ڕه‌گه‌زه‌كه پێیان سه‌رسامن و شه‌یدای ئه‌وواقیعه نادروسته‌ن كه به‌رهه‌میان هێناوه. له‌لایه‌كی تره‌وه بوونه‌ته‌مایه‌ی شێواندنی وێنای ئیسلام و ژیان له‌سایه‌ی ئیسلامدا و دروستكردنی پرسیار و گومان له‌سه‌ر زۆرێك له‌چه‌مكه ئیسلامیه‌كان, به‌تایبه‌تی چه‌مكی جیهاد و حوكمڕانێتی ئیسلامی و ڕابوردووی مێژووی ئیسلامی به‌گشتی به‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر و هاوه‌ڵه‌كانیشه‌وه. ئه‌وحاڵه‌ته نه‌خوازراوه به‌هه‌ردوو ڕووه‌كه‌یدا ئێستا ته‌حه‌دایه‌كه و ڕووی كردۆته لایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و و زانایان و بیرمه‌ندانی ئیسلامی و پێویسته ڕوونكردنه‌وه‌و وه‌ڵامی دروست و ڕۆشن و قسه‌ی نوێ و جیددیان له‌باره‌وه هه‌بێ. قسه‌كردن له‌سه‌ر هۆكاره بابه‌تیه‌كان باشه به‌ڵام ئه‌وه‌نده به‌س نیه و هیچ شه‌فاعه‌تێك ناكات و نابێته چاره‌سه‌ر و وه‌ڵام بۆئه‌و پرسیار گه‌ل و به‌دگومانه‌ی كه‌ڕه‌فتاره‌كانی داعش دروستی كردووه. بۆیه زۆرگرنگه و پێویستیشه كه‌به ڕاشكاوانه و به جورئه‌ت قسه‌له‌سه‌ر هۆكاره زاتیه‌كان بكه‌ن و ئاماده‌بن قسه‌ی نوێ وبیركردنه‌وه‌ی نوێ و هه‌ڵوێستی نوێیان له‌باره‌وه هه‌بێ. دیاره ئه‌وه ڕێبازێكی قورئانیه كه‌ڕه‌خنه گرتن و به‌خۆداچوونه‌وه و هه‌ڵوێسته كردن و پرسیاركردن به‌پله‌ی یه‌كه‌م ڕووبكاته هۆكاره زاتیه‌كان، ئه‌وه‌تا قورئانی پیرۆز له‌باره‌ی پرسیاری هه‌ندێ له‌هاوه‌ڵه كانی پێغه‌مبه‌ر له‌باره‌ی شكسته‌كه‌ی شه‌ڕی(ئوحود)ه‌وه به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ سه‌ركه‌وتنه‌كه‌ی شه‌ڕی (به‌در)پێیان ده‌ڵێت:(اولما اصابتكم مصیبه قد اصبتم مپلیها قلتم انی هژا؟ قل هو من عند انفسكم...)واته هۆكاری شكسته‌كه ده‌گه‌ڕێنێته‌وه بۆخۆیان. له‌وسۆنگه‌یه‌وه ئێمه‌ش له‌م باسه‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌ین به‌پێی هه‌مان ڕێباز قسه‌ی زیاتر له‌سه‌ر هۆكاره زاتییه‌كان بكه‌ین. هۆكاره‌كانی توندڕه‌وی ئیسلامی و سه‌رهه‌ڵدانی داعش: هۆكاره بابه‌تیه‌كان: گومان له‌وه‌دانیه كه چه‌ندین هۆكاری بابه‌تی هه‌ن بوونه‌ته‌هۆی سه‌رهه‌ڵدانی دیارده‌ی توندڕه‌وی ئیسلامی به‌گشتی و داعش و هاوشێوه‌كانی به‌تایبه‌تی كه‌به‌ڕای ئێمه گرنگترینیان له‌م چه‌ند هۆكاره‌ی خواره‌وه‌دا به‌رجه‌سته ده‌بن: 1-ژینگه‌ی سیاسی نادروست به‌هۆی دیكتاتۆرییه‌ت و داگیركاری هێزه بیانییه‌كان و عونفی تائیفی نێوان سوننه و شیعه و تێكچوونی ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و باری نائه‌منی له‌زۆربه‌ی وڵاتانی ئیسلامیدا به‌تایبه‌تی ناوچه‌ی عه‌ره‌بی. 2-به‌كار هێنانی توندوتیژی له‌ڕاده‌به‌رده‌ر و ئامرازه‌كانی ڕێگاچاره‌ی ئه‌منی و سیاسه‌تی په‌راوێزخستن و له‌بێخ ده‌رهێنان و داپڵۆسین له‌لایه‌ن ڕژێمه‌كانه‌وه دژبه‌نه‌یاره سیاسیه‌كان به‌تایبه‌تی ئاراسته ئیسلامیه‌كان. 3-دواكه‌وتنی ئاستی ژیاریی و مه‌ده‌نی و نه‌بوونی دادپه‌روه‌ری و شه‌فافیه‌ت و ته‌شه‌نه‌كردنی گه‌نده‌ڵی و هه‌ژاری و و بێكاری به‌تایبه‌تی له‌ناوتوێژی لاواندا. 4-پلان و ده‌ستێوه‌ردانی ده‌زگا هه‌واڵگریه‌كانی ناوخۆو هه‌رێمایه‌تی و به‌كارهێنانی توندڕه‌وی ئیسلامی له‌ململانێ سیاسیه‌كاندا یان دژ به‌لایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و. 5-دووفاقی سیاسه‌ت و هه‌ڵوێستی وڵاتانی ڕۆژئاوا و ئه‌مریكا به‌تایبه‌تی و پشتیوانیكردنیان له‌ڕژێمه دیكتاتۆرو سه‌ركوتكه‌ره‌كانی وڵاتانی ئیسلامی. 6-شكست هێنان به‌شۆڕش و ڕاپه‌ڕینه‌كانی به‌هاری عه‌ره‌بی دژبه دیكتاتۆریه‌ت و لێدان و په‌راوێزخستنی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و كه‌له‌ڕێگای سندوقه‌كانی ده‌نگدانه‌وه‌و به‌شێوه‌یه‌كی ئاشتیخوازانه و دیموكراتیانه ده‌سه‌ڵاتیانگرته ده‌ست. هۆكاره زاتیه‌كان: مه‌به‌ستمان له‌هۆكاره زاتیه‌كان زیاتر ئه‌وهۆكار و بابه‌تانه‌یه كه‌ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ستن به‌چۆنێتی تێگه‌یشتن له‌ئیسلام و مێژووی ئیسلامی و چۆنێتی پێشكه‌شكردن و بانگه‌شه بۆكردنی و موماره‌سه‌كردنی به‌شێوه‌یه‌كی كرداری، كه‌ده‌توانین له‌م چه‌ند خاڵه‌ی خواره‌وه‌دا كورتیان بكه‌ینه‌وه: 1-گوتاری ئاینی نادروست وپشت به‌سه‌توو به‌تێڕوانین و تێگه‌یشتنی ته‌قلیدی و سه‌له‌فیانه له‌فیقهو مێژووی ئیسلامی و مامه‌ڵه‌كردنی وه‌ك به‌شێكی جیانه‌كراوه له‌ئاین و شه‌ریعه‌ت، به‌تایبه‌تی له‌ڕوی سیاسیه‌وه. به‌شی زۆری ئه‌م گوتاره ئاینیه‌ی كه‌ئێستا به‌شێوازی جیاجیا و له‌ڕێگای ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن و ئینته‌ر نێته‌وه په‌خش ده‌كرێت، به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ كارده‌كات له‌سه‌ر دووباره به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی ڕابووردوو به هه‌مو كه‌مو كورتیه‌كانیه‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ڕابوردوو حاكم ده‌كات به‌سه‌ر ئێستا و ئاینده‌ی موسڵماناندا. له‌هه‌مانكاتدا لایه‌نی میسالی و عاتیفه به‌سه‌ریدا زاڵه و ناهاوسه‌نگیه‌كی زه‌ق هه‌یه له‌نێوان نه‌قڵ و عه‌قڵدا و لایه‌نی عه‌قڵانیه‌ت تیایدا زۆر لاوازه، به‌پێچه‌وانه‌ی ڕێنماییه‌كانی قورئانه‌وه كه جه‌خت ده‌كاته‌وه له‌سه‌ر ڕۆڵی عه‌قڵ و هۆش و بیركردنه‌وه. هه‌ر له‌و بواره‌دا فه‌توای توندڕه‌وانه كه كاریگه‌ر زۆر خراپی هه‌یه له‌سه‌ر توندڕه‌وی ئایینی به شێوه‌یه‌كی هه‌ڕمه‌كی بڵاوده‌كرێته‌وه و ته‌ركیزی زیاد له‌پێویست ده‌خاته سه‌ر لایه‌نی توندگیری و ناكۆكیه‌كانی ڕابووردووی نێوان گروپ و تائیفه جیاجیاكانی موسڵمانان و مامه‌ڵه‌ی توندڕه‌وانه‌یان له‌گه‌ڵ یه‌كترو له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌كانی به‌رامبه‌ردا كه به‌هه‌مو شێوه‌یه‌ك ڕق و كینه و گیانی دوژمنكاری و تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه دروست ده‌كات و هۆكارێكی سه‌ره‌كی و كاریگه‌ره له‌سه‌ر به‌رهه‌مهێنانی ئه‌م حاڵه‌ته نه‌خوازراوه‌ی ڕووی كردۆته كۆمه‌ڵگه موسڵمانه‌كان له‌م سه‌رده‌مه‌دا . 2- سه‌رچاوه‌یه‌كی تری سه‌ره‌كی دیارده‌ی توندڕه‌وی ئیسلامی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆخراپ تێگه‌یشتن و خراپ موماره‌سه‌كردنی ئه‌حكامی جیهاد كه‌به‌شێكی بنه‌ڕه‌تیه له‌ئه‌حكامی ده‌وڵه‌تداری و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، به‌ڵام له‌لایه‌ن هه‌ندێ گروپ و لایه‌نی ئیسلامیه‌وه له‌كۆن و نوێدا لێیان تێكه‌ڵ بووه‌و مافی موماره‌سه‌كردنی ده‌ده‌ن به‌خۆیان و له‌ومیانه‌دا پشت ده‌به‌ستن به‌چه‌ندین فه‌توای نادروست كه‌ناجۆر و نه‌گونجاوه له‌گه‌ڵ ڕۆحی میانه‌ڕه‌وێتی ئایینی ئیسلام له‌گشت سه‌رده‌مێكدا. 3-له‌لایه‌كیتره‌وه نه‌بونی ئه‌زمونی حوكمڕانی سه‌ركه‌وتو یان ڕاستتر وایه بڵێین شكستی ئه‌زمونه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی هاوچه‌رخ له‌بواری حوكمڕانیدا له‌سودان و ئه‌فغانستان و شوێنانی تریش، كه‌نه‌یانتوانی نمونه‌ی سه‌ركه‌وتو له‌حوكمڕانێتی باش و دادپه‌روه‌ر پێشكه‌ش بكه‌ن و ئازادییه‌كان و خۆشگوزه‌رانی و پێشكه‌وتن بۆگه‌له‌كانیان بهێننه‌دی. ئه‌ڵبه‌ت جگه‌له‌ئه‌زمونی مالیزیا و توركیای سه‌رده‌می دادو گه‌شه‌پێدان كه ده‌كرێ-به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان- به‌نمونه‌ی سه‌ركه‌وتوی ئیسلامی له‌قه‌ڵه‌م بدرێت، به‌ڵام به‌تایبه‌تمه‌ندێتی خۆیانه‌وه كه مۆدێلێكی هاوچه‌رخیان له‌ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی و بێ لایه‌ن به‌رامبه‌ر ئاین بنیات ناوه. 4-هۆكارێكی تر بریتیه‌له ڕاوه‌ستان و چه‌قبه‌ستنی لایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و له‌ڕوی بانگه‌وازه‌وه‌و پاشه‌كشه‌یان له‌ڕوی سیاسیه‌وه له‌ساڵانی ڕابوردوودا، له‌گه‌ڵ نه‌بوونی به‌رنامه‌ی خۆنوێكردنه‌وه‌ی بوێرانه كه‌تائێستاشی له‌گه‌ڵدابێت نه‌یانتوانیوه جێگای متمانه‌ی نه‌وه‌ی نوێ بن و ئه‌وبۆشاییه گه‌وره‌یه پڕبكه‌نه‌وه كه‌لایه‌نه‌عه‌لمانیه‌حوكمڕانه‌كان دروستیانكردووه یان وه‌ڵام ده‌ره‌وه‌ی دروست و گونجاوبن بۆئه‌و حاڵه‌ته دژوار و نه‌خوازراوه‌ی كه‌لایه‌نه‌كانی توندڕه‌وی ئیسلامی به‌رهه‌میان هێناوه. 5- هه‌ر له‌و ڕاستایه‌دا ده‌كرێ بڵێین به‌رزی و بوێری ده‌نگ و كرداری ناڕه‌واو نادروستی توندڕه‌وه‌كان هۆكارێكی تره له‌به‌رامبه‌ر نزمی ده‌نگ و لاوازی كاردانه‌وه‌ی میانه‌ڕه‌وه‌كان و بێ هه‌ڵوێستی زۆرینه‌ی موسڵمانان و په‌نابردنیان بۆنیگه‌ران بوون ته‌نها به‌دڵ كه‌بریتیه له‌لاوازترین هه‌ڵوێست و به(اضعف الایمان)داده‌نرێت. بواره‌كانی به‌رپرسیارێتی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و: له‌م قۆناغه مێژووییه هه‌ستیاره‌دا كه‌تێكڕای ناوچه‌كه‌ی پێدا تێده‌په‌ڕێت و ئه‌م هه‌ڕه‌شه‌ترسناكه به‌ناوی ئیسلامه‌وه و له‌ژێر ئاڵای ئیسلامدا ڕوبه‌ڕوی هه‌مولایه‌ك بووه‌ته‌وه، دیاره كه‌ئه‌رك و به‌رپرسیارێتییه‌كی ئایینی و نیشتیمانی گه‌وره ڕووی كردۆته لایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و و پێویسته به‌شدارییه‌كی جیددی بكه‌ن له‌هێوركردنه‌وه‌ی ئه‌وڕه‌وشه ئاڵۆزه‌ی كه‌هاتۆته ئاراوه، له‌هه‌مان كاتدا به‌پێی پلان و به‌رنامه‌یه‌كی درێژخایه‌ن كاربكه‌ن له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی گۆڕین و چاكسازیكردنی ڕیشه‌یی له‌وبنه‌ماو فاكته‌رانه‌ی كه‌بوونه‌ته سه‌رچاوه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی توندڕه‌وی به‌ناوی ئیسلامه‌وه له‌م بوارانه‌ی خواره‌وه‌دا: یه‌كه‌م: چاكسازی و نوێكردنه‌وه‌ی گوتاری ئایینی: ئه‌ویش به‌بایه‌خدانی زیاتر به‌لایه‌نه‌كانی میانه‌ڕه‌وێتی ئاینی ئیسلام وه‌ك ته‌نها ئاراسته‌ی دروست نه‌كه‌ن وه‌ك ئاراسته‌یه‌ك له‌نێوان چه‌ند ئاراسته‌یه‌كدا، هاوسه‌نگیكردن له‌نێوان نه‌قڵ و عه‌قڵدا و خاوێنكردنه‌وه‌ی له‌هه‌مو ئه‌وباس و بابه‌ت و بیروبۆچونانه‌ی كه‌نه‌گونجاون له‌گه‌ڵ جه‌وهه‌ری میانه‌ڕه‌وێتی ئیسلام و گیانی سه‌رده‌م و پێداویستیه‌كانی كۆمه‌ڵگه موسڵمانه‌كان دا. هه‌روه‌ك بایه‌خدانی باشتر به‌لایه‌نی ئاشتی خوازانه و پێكه‌وه‌ژیان و مرۆڤدۆستی و یه‌كتر قبوڵكردن و وه‌لانانی هۆكاره‌كانی په‌ره‌سه‌ندنی تۆوی ڕق و كینه و دووبه‌ره‌كی و په‌ڕگیری و توندڕه‌وی به‌ناوی ئایینه‌وه. دووه‌م/ڕه‌تكردنه‌وه‌ی تێڕوانین و خوێندنه‌وه‌ی ته‌قلیدی و سه‌له‌فیانه بۆ فیقهو مێژووی ئیسلامی به‌تایبه‌تی له‌ڕوی سه‌ربازی و سیاسیه‌وه: ئه‌وتێڕوانین و خوێندنه‌وه نادروسته‌ی كه‌سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیه بۆگوتاری ئاینی نادروست و سه‌رهه‌ڵدانی توندڕه‌وی به‌ناوی ئیسلامه‌وه. چونكه خوێندنه‌وه‌ی سه‌له‌فیانه ئه‌وڕابوردووه وه‌ك به‌شێك له‌ئایین سه‌یرده‌كات و كارده‌كات بۆبه‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی له‌م سه‌رده‌مه‌دا، بێ ئاگاله‌وه‌ی كه‌ڕابووردوو به‌رهه‌م و ئه‌زمونی مرۆڤه‌كانه و ڕاست و هه‌ڵه هه‌ڵده‌گرێت و هیچ پابه‌ندبوونێكی ئاینی نایگرێته‌وه، ئه‌وه‌تا ئیمامی مالیكی كوڕی ئه‌نه‌س كه‌ئیمامی شاری مه‌دینه بووه و یه‌كێكه له‌ڕێبه‌رانی چوار مه‌زهه‌به‌كه ده‌ڵێت:(كل یۆخژ من كلامه ویرد الا صاحب هژا القبر)كه‌مه‌به‌ستی پێغه‌مبه‌ری ئیسلامه-دروودو سه‌لامی خوای له‌سه‌ربێت-. له‌وسۆنگه‌یه‌وه ده‌توانین كه‌له‌پوری ئیسلامی(التراپ الاسلامی)بكه‌ین به‌سێ به‌شه‌وه: 1- به‌شێكی بۆڕۆژگار و سه‌رده‌می خۆی پێویست بووه و ئێستاش ده‌توانین سودی لێ وه‌ربگرین. 2- به‌شێكی تری بۆڕۆژگاری خۆی گونجاو بووه، به‌ڵام بۆئه‌م سه‌رده‌مه ناگونجێت. 3-به‌شێكی تری بۆسه‌رده‌می خۆیشی نه‌گونجاو بووه، چونكه هه‌ڵه و گوناه و كرداری نادروستی بكه‌ره‌كانی بووه وه‌ك مرۆڤ. بۆیه هه‌وڵدان بۆگواستنه‌وه‌ی كه‌له‌پوری ئیسلامی وه‌ك خۆی بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه، شێوه‌یه‌كه له‌شێوه‌كانی(ته‌قلید)و نه‌گونجاوه له‌گه‌ڵ چه‌مكی(اجتهاد و تجدید) كه‌نه‌مری و هه‌تاهه‌تاییبوونی ئاینی ئیسلام و شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی ده‌خوزاێت هه‌میشه ده‌رگایان كراوه بێت. خوێندنه‌وه‌ی ته‌قلیدی و سه‌له‌فیانه بۆفیقهو مێژووی ئیسلامی، دووئاراسته‌ی نادروستی وه‌رگرتووه: یه‌كه‌میان ئاراسته‌ی سه‌له‌فیه‌تی ته‌قلیدی كه‌چاوپۆشی ده‌كات له‌سته‌مكاری سیاسی ده‌سه‌ڵات و هه‌موو جۆره موعاره‌زه‌و ناڕه‌زایه‌تیی ده‌ربڕینێك به(فیتنه) و ئاژاوه‌گێڕی له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات و به‌هه‌مو شێوه‌یه‌ك له‌خزمه‌ت ده‌سه‌ڵاتدان به‌هه‌ق و به‌ناهه‌ق. ئه‌وتێڕوانینه نادروسته له‌ئێستا و ڕابوردوودا هۆكارێكی سه‌ره‌كیه بۆڕه‌گداكوتانی سته‌مكاری سیاسی و گه‌نده‌ڵی و دواكه‌وتنی ژیاریی كۆمه‌ڵگه موسڵمانه‌كان. دووه‌میان ئاراسته‌ی سه‌له‌فیه‌تی جیهادیه، كه‌بووه‌ته‌سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی بۆدیارده‌ی توندڕه‌وی و توندو تیژی به‌ناوی ئیسلامه‌وه، بڕوای به‌به‌كارهێنانی هێز هه‌یه و مافی موماره‌سه‌كردنی زۆرێك له‌ئه‌حكامی جیهاد و ده‌وڵه‌تداری به‌خۆی ده‌دات باله‌چوارچێوه‌ی گروپ و كۆمه‌ڵێكیشدا كاربكات. هه‌رله‌به‌رئه‌وه‌یه كه‌هه‌ندێك له‌بیرمه‌ندان و ڕێبه‌رانی ڕه‌وتی ئیسلامی بڕوایان وایه كه‌عه‌قڵیه‌تی سه‌له‌فی به‌هه‌ردوو ئاراسته‌كه‌یه‌وه(سوننی بێت یان شیعی) نه‌گونجاوه بۆڕێبه‌رایه‌تیكردنی پرۆژه‌ی ئیسلامی هاوچه‌رخ. قورئانی پیرۆزیش ڕاشكاوانه ئاماژه به‌ڕابوردوو ده‌كات و ده‌ڵێت:[ تِلْكَ أُمَّه‌ٌ قَدْ خَلتْ لهَا مَا كَسَبَتْ وَلكُمْ مَا كَسَبْتُمْ وَلا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يعْمَلُونَ] سوره‌تی البقره/134و141. ئه‌م ئایه‌ته دووجار له‌هه‌مان سوره‌تدا دووباره بۆته‌وه بۆئه‌وه‌ی موسڵمانان له‌سه‌رده‌مه جیاوازه‌كاندا زۆر له‌سه‌ر ڕابووردوو ڕانه‌وه‌ستن و نه‌یكه‌نه سه‌رچاوه‌ی كێشه و ململانێكان و (تجاوز)ی بكه‌ن و به‌عه‌قڵ و بیری نوێی خۆیان سه‌رده‌می خۆیان بنیات بنێن. سێ یه‌م/ ته‌به‌نیكردنی تیۆری مه‌قاصیدی بۆتێگه‌یشتن له‌شه‌ریعه‌ت و ڕاڤه‌كردنی و دابه‌زاندنی له‌سه‌رواقیع له‌كۆمه‌ڵگه موسڵمانه‌كاندا: تیۆری مه‌قاصیدی شه‌ریعه‌ت هاوئاهه‌نگ و گونجاوه له‌گه‌ڵ چه‌مكی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كاندا كه‌یه‌كێكه له‌و بنه‌ماسه‌ره‌كیانه‌ی شه‌ریعه‌تی ئیسلامی له‌سه‌ردامه‌زراوه. به‌رژه‌وه‌ندیه كان(المصالح) له‌گه‌ڵ ئامانجه‌كانی شه‌ریعه‌ت(مقاصد الشریعه) ته‌واوكاری یه‌كترن، چونكه ئامانجه‌كانی شه‌ریعه‌ت بریتین له‌پاراستنی گیان و ماڵ و كه‌رامه‌تی مرۆڤه‌كان و یه‌كسانیكردن و دابینكردنی دادپه‌وره‌ی... تاد... واته گشت ماف و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كان. بۆیه فیقهی ئیسلامی هاوچه‌رخ و پرۆسه‌ی(اجتهاد) له‌م سه‌رده‌مه‌دا، پێویسته بایه‌خی باشتر و زیاتر بده‌ن به‌هه‌ردوو بنه‌مای ماف و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كان(الحقوق والمصالح) له‌سه‌ر ئاستی تاك و كۆمه‌ڵگه به‌تایبه‌تی له‌ڕوی سیاسیه‌وه, نه‌ك ته‌نها له‌سه‌ر بنه‌مای ته‌كلیفكردن(التكلیف) كه‌زیاتر په‌یوه‌سته به‌عیبادات و مافه‌كانی په‌روه‌ردگار له‌سه‌ر به‌نده‌كانی. چواره‌م/ ته‌به‌نیكردنی نمونه‌ی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی وه‌ك ڕێگاچاره‌یه‌كی مامناوه‌ند له‌نێوان ده‌وڵه‌تی دینی و ده‌وڵه‌تی عه‌لمانیدا: ئه‌وه‌ش بۆده‌ربازبوون له‌م قه‌یرانه دژواره و ئه‌م بارودۆخه ئاڵۆز و ناته‌ندروسته‌ی وڵاتانی ئیسلامی گرتۆته‌وه. ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی له‌سه‌ربنه‌مای به‌شداربوونێكی ئیجابی و هاوسه‌نگ له‌نێوان ئایین و ده‌وڵه‌تدا داده‌مه‌زرێت. ده‌وڵه‌تی ئیسلامی ڕاسته‌قینه پێویسته ده‌وڵه‌تی ڕه‌حمه‌ت و دادپه‌روه‌ری و دابینكردنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كان و خۆشگوزه‌رانی بێت بۆ سه‌رجه‌م هاوڵاتیان. زانای ناوداری وه‌ك(ابن القیم) ده‌ڵێت:(حیثما ظهرت امارات العدل فثم شرع الله). كه‌واته هه‌رده‌وڵه‌تێك بتوانێت دادپه‌وره‌ری و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كان دابین بكات ئه‌وه‌ده‌وڵه‌تی ئیسلامی و شه‌رعیه و پێویست به‌ده‌وڵه‌تی خه‌لافه‌ت ناكات كه‌ئه‌زمونێكی مرۆڤه‌كانه و تایبه‌ت بووه به سه‌رده‌می خۆی و به‌شێك نیه له‌ئیسلام. ئه‌م مۆدێله له‌ده‌وڵه‌تداری كه‌گروپی داعش به‌ناوی ده‌وڵه‌تی خه‌لافه‌ته‌وه موماره‌سه‌ی ده‌كات، نموونه‌یه‌كی زۆر خراپ و ناشارستانیانه‌یه, نه‌ك هه‌ر نه‌گونجاو و نه‌خوازراوه بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه به‌ڵ‌كو ناكۆكیشه له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی ئایینی ئیسلامدا. چونكه‌كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمان ئه‌گه‌ر ئازاد و هوشیاربێت، ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی شارستانیانه و به‌خواست و ویستی خۆیان كه‌شو هه‌وای ئارام و له‌بار سازبكه‌ن بۆپابه‌ندبوون به دروشم و ڕێنماییه‌كانی ئیسلامه‌وه، به‌شێوه‌یه‌كی هاوسه‌نگ و و به‌بێ هیچ جۆره فشار و سه‌پاندنێك له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ت و ده‌زگاكانی حكومه‌ته‌وه. دیاره ئه‌وئازادی و هوشیاریه له‌سایه‌ی مۆدێلی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت. ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی ده‌وڵه‌تی قانون و مۆسساته‌و له‌سایه‌یدا جیاوازی ئایین ناكرێته كێشه له‌نێوان ده‌وڵه‌ت و هاوڵاتیاندا، له‌هه‌مانكاتیشدا له‌ده‌ستوری هه‌میشه‌یی دا، ئاینی زۆرینه ده‌بێته ئاینی ڕه‌سمی وڵات و جه‌خت له‌سه‌رئه‌وه‌ش ده‌كرێته‌وه كه‌له‌بواری یاساداناندا ڕه‌چاوی بنه‌ماكانی ئاینی زۆرینه بكرێت. ئه‌م مۆدیڵه له‌ده‌وڵه‌ت گونجاوه بۆئه‌م سه‌رده‌مه بۆوڵاتانی ئیسلامی و ڕێگاچاره‌یه‌كی هاوبه‌ش و مامناوه‌ندیشه له‌نێوان ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و و ڕه‌وته عه‌لمانیه میانه‌ڕه‌و لیبراڵه‌كاندا. پێنجه‌م/ چاكسازیكردن و گۆڕانكاری له‌كاری ئیسلامیدا و به‌دامه‌زراوه‌یی كردنی كاری بانگه‌واز و په‌روه‌رده‌ی ئیسلامی و جیاكردنه‌وه‌ی له‌ده‌زگای حیزبی و كاری سیاسی: لایه‌نه‌كانی ڕه‌وتی ئیسلامی میانه‌ڕه‌و پێویسته له‌هه‌مو ئه‌وبوارانه‌ی سه‌ره‌وه‌دا نوێكردنه‌وه‌ی پێویسته له‌فیكر و تێڕوانین و بیرو بۆچونیاندا ئه‌نجام بده‌ن و له‌گوتاری ئاینی و سیاسی و به‌رنامه‌ی كاریاندا به‌ته‌واوی ڕه‌نگبداته‌وه و ڕاشكاوانه جه‌ماوه‌ری موسڵمان به‌گشتی و وتوێژی لاوان به‌تایبه‌تی له‌مه‌ترسیه‌كانی توندڕه‌وه‌ی و توند و تیژی و تیرۆر له‌ژێر ئاڵای ئیسلامدا ئاگادار بكه‌نه‌وه. هه‌روه‌ها پێویسته كاری بانگه‌واز و بانگه‌شه‌كردن بۆپابه‌ندبوون به‌دروشم و ڕێنماییه ئاینیه‌كانه‌وه نه‌كه‌نه به‌شێك له‌كاری حیزبی و ململانێی سیاسی، چونكه ڕێكاری دروست ئه‌وه‌یه كه‌بانگه‌واز و په‌روه‌رده‌ی ئیسلامی بێلایه‌ن و بۆ هه‌موان بێت و به‌شێك بێت له كۆمه‌ڵگه, له‌ڕێگای دامه‌زراوه‌ی تایبه‌تمه‌ند و سه‌ربه‌خۆوه ئه‌نجام بدرێت و له‌لایه‌ن كادیری پسپۆڕ و شاره‌زاو لێوه‌شاوه‌وه به‌ڕێوه‌ببرێت. كاری بانگه‌وازی ئیسلامیی له‌بواری سیاسه‌تدا دوو وه‌زیفه‌ی سه‌ره‌كی هه‌یه: یه‌كه‌میان هوشیاركردنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ر و تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه له‌ڕوی سیاسیه‌وه كه‌حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتدار نوێنه‌ر و بریكاری میلله‌تن وپێویسته وه‌ك پاسه‌وان و خزمه‌تگوزاری میلله‌ت كارو ئه‌ركی خۆیان ئه‌نجام بده‌ن و سته‌مكاری و گه‌نده‌ڵییان لێ قبوڵ نه‌كه‌ن. دووه‌میان: په‌روه‌رده كردنی كه‌سایه‌تی سیاسی كه‌خاوه‌نی مه‌بادئ و به‌هابه‌رزه‌كان بن و بتوانن به‌جوانترین شێوه ئه‌رك و به‌رپرسیارێتی خۆیان له‌ناوده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تدا جێ به‌جێ بكه‌ن و خۆیان دوور بگرن له تێوه‌گلان له‌گه‌نده‌ڵی و و سته‌م و خراپ به‌كارهێنانی ده‌سه‌ڵات. هه‌رئه‌وه‌ش ده‌ردی كوشنده‌ی كاربه‌ده‌ستان و ده‌سه‌ڵاتدارانه له‌وڵاتانی ئیسلامیدا.
بۆچوونه‌کان