کعبه‌ی معظّم‌

کعبه‌ی معظّم، نخستین خانه‌ای است که خدای متعال برای عبادت و بندگی در زمین قرار داده است؛ پیرامون این خانه حرم امن الهی است. کعبه در طول قرن‌ها بارها بازسازی و تجدید بنا شده است. مناسک حج و عمره در دین اسلام تنها در مکّه‌ انجام می‌گیرد.

نخست: تاریخ کعبه

برخی از علمای اسلام با استناد به روایت تعدادی از صحابه بر این باورند که آدم نخستین کسی بود که مسجد الحرام را با کمک فرشتگان بنا کرد. قرن‌ها پس از آدم خداوند پیامبرش ابراهیم را برانگیخت و او را مأمور بازسازی کعبه کرد. اسماعیل پسر ابراهیم در حالی که جوانی بود در این کار به پدرش کمک می‌کرد. ابراهیم کار بازسازی کعبه را آغاز کرد و دیوارهایش را بالا برد تا جایی که دیگر قابل دسترس نبود. آن‌گاه از پسرش خواست سنگی را برایش بیاورد تا برای ادامه‌ی کار بر روی آن قرار گیرد. این سنگ هم‌اکنون در مقام ابراهیم در نزدیکی کعبه قرار دارد. پس از آن افرادی از قبایل عربی عمالیق و جرهم در اطراف کعبه ساکن شدند. ساختمان کعبه چندین بار بر اثر سیل و عوامل طبیعی ترک برداشته است و هر بار این قبایل دیوارهایش را تعمیر کرده‌اند.

وقتی کار اداره‌ی کعبه به قریش رسید و در صدد بازسازی آن برآمدند، تصمیم گرفتند ساختمان محکمی بسازند که در برابر سیل مقاوم باشد. این کار مصادف با سال ٦٠٥ میلادی یعنی پنج سال پیش از بعثت رسول خدا –صلّی‌الله علیه و سلّم– بود.

قریش دیوارهای کعبه را ٧ ذراع بالاتر بردند تا به ١٨ ذراع رسید و درب غربی را نیز کاملاً‌ بستند تا درب کعبه تنها از ناحیه شرق باز شود. آستانه‌ی درب را قدری بلندتر ساختند تا کسی نتواند داخل کعبه برود. هم‌چنین برای نخستین بار برای کعبه سقف قرار دادند.

در زمان حاکمیت عبد الله بن زبیر کعبه دچار آتش‌سوزی شد و دیوارهایش فرو ریخت تا به پایه‌هایی که ابراهیم بنا نهاده بود رسید. آنگاه عبد الله بن زبیر کعبه را بازسازی کرد و حجر اسماعیل را داخل کعبه انداخت و ساختمانش به همان شکل دوران ابراهیم بازگرداند با این تفاوت که ارتفاع آن را ١٠ ذراع بلندتر از ساختمان آن در زمان قریش ساخت. عبد الله هم‌چنین برای کعبه دو درب از ناحیه‌ی شرق و غرب قرار داد و آستانه‌ی آن را به زمین رساند.

عبد الملک بن مروان متوفای‌ سال ٨٦ هجری در دوران خلافت خود دستور داد کعبه را به شکل قبل از ابن زبیر بنا کنند؛ بنابراین دیوار شمالی را فرو ریخت و حجر را خارج از ساختمان قرار داد و آن را همانند دوران قریش درآورد. برای کعبه یک درب وردی در ارتفاع بلندتری باز کرد اما ارتفاع کعبه را در همان ارتفاع زمان عبد الله‌ بن زبیر قرار داد.

در دوران خلافت عثمانیان ریزش باران و جاری شدن سیل باعث شد دیوار شمالی کعبه و قسمت‌هایی از دیوارهای شرقی و غربی به علاوه قسمتی از بام آن فرو ریزد. پادشاه وقت عثمانی به مرادخان چهارم دستور داد تا کعبه را بازسازی و ستون‌هایش را مستحکم کند. این کار شش ماه به طول انجامید.

در پایان سال ١٢٣٩ محمد علی باشا حاکم مصر دستور داد در کنار بازسازی کعبه پیرامون آن را پاکسازی کنند و شن‌ها و اشیاء پراکنده‌ای را که در اثر سیل‌ها انباشته شده بود جمع آوری کنند.

در دوران حاکمیت خاندان سعودی ملک سعود سقف بالایی کعبه را برداشت و آن را بازسازی کرد و سقف پایینی را نیز به خاطر کهنگی و پوکی چوب‌هایش بازسازی کرد. آن‌گاه ستونی در میان دو سقف قرار داد که بر همه‌ی دیوارها مسلط بود. دیوارهای اصلی را به کلی بازسازی کرد و سفال‌های متصل به دیوارها را از داخل تعمیر کرد و پلکان داخل کعبه را که به پشت بام راه داشت تعمیر کرد.

در سال ١٤١٧ هجری خانه‌ی کعبه به صورت کلی از داخل بازسازی شد و سقف، ستون‌های سه‌گانه، دیوارها، کف، کاشی‌های پشت بام، نردبان داخلی، شاذروان، میزاب و دیوار حجر اسماعیل را شامل شد و این آخرین بازسازی کعبه بود.

دوم: نمادهای کعبه

خانه‌ی کعبه ساختمان مکعبی شکلی است که ظاهراً‌ دلیل نام‌گذاری آن هم همین شکل ظاهری آن بوده است. این ساختمان از سنگ‌های سختی ساخته شده است و ارتفاع آن ١٥ متر، طول آن در جهت ملتزم ١٢.٨٤ و در جهت حجر اسماعیل ١١.٢٨ متر است. میان رکن یمانی و حجر ١٢.١١ متر فاصله است و رکن یمانی و رکن شامی هم در فاصله‌ی ١١.٥٢ متری هم قرار دارند.

بلندی دیوار از بالای سقف کعبه ٨٠ سانتی متر است در حالی که بلندی آستانه‌ی کعبه از زیر ٤٥ سانتی متر است و بلندی زاویه‌ی بالای آستانه ١٣ سانتی متر. کعبه نمادهای مهمی دارد که برخی در داخل ساختمان و چسبیده به آن هستند و برخی جدا از آن؛ در ادامه به این نمادها اشاره خواهیم کرد:

الف: نمادهای چسبیده به ساختمان:

این نمادها اجزایی هستند که به ساختمان چسبیده‌اند و هر کدام نامی دارند؛ از جمله:

١- حجر الأسود: سنگی بیضی شکل با رنگ تقریباً‌ قرمز سیر است که در داخل ضلع جنوب شرقی به ارتفاع ١.٥ متر نصب شده است؛ قطر این سنگ ٣٠ سانتی‌متر است و پیرامون آن با قاب نقره‌ای به عرض ١٠ سانتی‌متر پوشیده شده است. گفته‌اند نخستین کسی که سنگ را داخل قاب قرار داد عبد الله بن زبیر بود. در برخی احادیث آمده است که جبرئیل امین این سنگ را از بهشت به زمین آورد و در اختیار ابراهیم خلیل گذاشت.

٢- ملتزم: بخشی از ساختمان کعبه است که در میان حجر و درب کعبه واقع است و نام‌گذاری آن به خاطر آن است که طواف کننده هنگام دعا و انابه در این قسمت قرار می‌گیرد و خود را به کعبه می‌چسباند.

٣- درب کعبه: تنها در ورودی کعبه است که با طلای خالص منبت کاری شده است و در سمت شرق کعبه در میان ملتزم و حجر الأسود قرار دارد. عرض درب ١.٩٠ و طول آن ٣.١٠ متر است. ارتفاع درب از زمین ٢.٢٥ متر است. قفل و کلید و نیز نردبانی که به بام کعبه راه دارد جزء درب محسوب می‌شوند. نردبان از چوب نقره‌کاری شده ساخته شده است و هنگام باز کردن درب در جای قرار می‌گیرد.

٤- حجر اسماعیل: دیوار نیم دایره‌ای واقع در سمت شمالی کعبه است که هنگام طواف در سمت چپ حاجیان قرار می‌گیرد و هنگام عبور از داخل آن برای طواف کننده جایز نیست.

٥- میزاب: آبریز پشت بام کعبه است که در سمت شمالی ساختمان قرار دارد و آب بام کعبه را به حجر اسماعیل می‌ریزد. میزاب نخستین بار توسط قریش ساخته شد و هم اکنون با طلا اندودکاری شده است. طول میزاب ١.٩٥ متر و عرض آن ٢٦ سانتی متر است و ارتفاع دو طرف آن ٢٣ سانتی متر است.

٦- رکن یمانی: مشهورترین رکن کعبه است و مستحب‌ است حاجی در هر بار طواف آن را لمس کند؛ چنانچه لمس امکان‌پذیر نباشد با دست به آن اشاره می‌کند. فاصله‌ی میان رکن یمانی و حجر الأسود ١٢.١١ سانتی‌متر است. فاصله‌ی رکن یمانی و رکن شامی ١١.٥٢ سانتی‌متر است.

٧- شاذروان: بخش پایینی دیوار کعبه است که از سه جهت [به جز حجر اسماعیل] کعبه را به زمین مطاف وصل می‌کند. شاذروان جزء دیوار کعبه و از پایه‌هایی است که ابراهیم خلیل قرار داده است. در این بخش حلقه‌های آهنی نصب شده است که پارچه‌ی کعبه را به آن می‌بندند.

ب: نمادهای جدا از ساختمان

١- مقام ابراهیم: سنگ نرمی از نوع سنگ آهکی با ترکیبی از رنگ‌های سفید، سیاه و زرد است که ابراهیم خلیل هنگام ساخت کعبه بر روی آن قرار می‌گرفت. این سنگ مربع شکل و طول آن تقریباً‌ نیم متر است.

  مقام ابراهیم تا زمان عمر بن خطاب به خانه‌ی کعبه چسبیده بود؛ در آن زمان برای آسانی حرکت حجاج مقام را عقب‌تر قرار دادند. در صدر اسلام آثار دو پای ابراهیم بر روی آن مشخص بود امّا‌ به مرور زمان از بین رفت. سنّت‌ است حاجی پس از طواف در پشت مقام ابراهیم دو رکعت نماز بگزارد؛ زیرا خدای متعال فرموده است: «واتخذوا من مقام إبراهيم مصلى»

٢- چاه زمزم: زمزم در داخل محوطه‌ی مسجد الحرام و در ١٨ متری جنوب مقام ابراهیم قرار دارد؛ تاریخ پیدایش این چاه به زمان ابراهیم می‌رسد؛ آن‌گاه که از شام به مکه هجرت کرد و همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل را در حالی که نوزادی بیش نبود در نزدیکی کعبه رها کرد. وقتی آب آشامیدنی آنها تمام شد هاجر به قصد یافتن آب چندین بار مسیر میان صفا و مروه را پیمود. بار هفتم که در مروه بود به سوی کودک بازگشت و با کمال تعجب دید که آب از پیرامون اسماعیل می‌جوشد. خواست آب را مهار کند و با گفتن کلمه‌ی زم [بایست] در صدد جمع کردن آب برآمد و از این رو این چشمه به زمزم مشهور شد.

زمزم چشمه‌ی مبارکی است و در حدیث صحیح آمده است که یکی از فرشتگان این چشمه را از دل زمین بیرون آورد.

٣- صفا و مروه: دو صخره‌ی بزرگ هستند که هر یک از آن‌ها بخشی از کوه‌های نزدیک مسجد الحرام را تشکیل می‌دهند. صفا بخشی از کوه ابی قبیس است که از سمت جنوب به مسجد الحرام می‌رسد و مروه بخشی از کوه قعیقعان است که در سمت شمال مسجد الحرام قرا دارد.

صفا و مروه به وسیله‌ی دالانی به طول ٣٩٤ متر و عرض ٤٠ متر به هم وصل هستند و این قسمت مسعی [محل سعی] نامیده می‌شود. این همان مکانی است که هاجر همسر ابراهیم هفت بار آن را به قصد یافتن آب پیمود و از راه رفتن در آن به عنوان یکی از اعمال حج و عمره است و بدون آن حج صحیح نیست. در دوران سعودی مسعی بازسازی شد و عرض آن گسترش یافت و به منظور سهولت حرکت حجاج و جلوگیری از بلند شدن گرد و غبار کف آن با سنگ مرمر پوشیده شده است. مسعی در چند طبقه بنا شده است تا هم‌زمان شمار بیشتری ازحجاج بتوانند سعی بین صفا و مروه را انجام دهند. این طبقه‌ها با پله‌های برقی به هم وصل هستند. درهای دیگری نیز در بالا و پایین مسعی تعبیه شده است که به داخل مسجد الحرام و منطقه‌ی مشاعر راه دارد.

سوم: داخل کعبه

در داخل کعبه سه ستون چوبی منقش نصب شده است که ارتفاع هر یک ٩ متر است. این ستون‌ها با تکه‌های طلا تزیین شده است. در کف کعبه یک کاشی‌ مرمری پررنگ نصب شده است که سجده‌گاه رسول خدا –صلّی‌الله علیه و سلّم– را نشان می‌دهد.

وسط کف کعبه با سنگ مرمر سفید فرش شده است و اطراف آن با نواری از مرمر سیاه پوشیده شده است. تا ارتفاع چهار متر از کف نیز مرمر صورتی کار شده است بدون این‌که‌ به دیوارها وصل باشد. قسمت باقی مانده‌ی دیوار‌های داخلی با پارچه‌ی سبز مزیّن‌ با آیات قرآنی از جنس نقره تا سقف پوشیده شده است.

هم‌چنین تعدادی از لوسترهای مسی و نقره‌ای و شیشه‌ای مزیّن‌ به آیات قرآنی در داخل کعبه آویزان است که تاریخ آن به دوران عثمانی باز می‌گردد. تعدادی از کاشی‌های مرمری هم در داخل دیده می‌شود که هر یک مربوط به دوره‌ای از گسترش حرم مکّی‌ است. نردبان آلومنیومی و کریستالی به ارتفاع سقف کعبه هم در داخل دیده می‌شود.

پرده‌داری کعبه:

پرده‌دار یا سادن به کسی گفته می‌شود که مسؤولیت باز و بسته کردن و نظافت و شستن و ترمیم پارچه‌ی کعبه و استقبال از حجاج را به عهده دارد. قبل از پیامبر اسلام –صلّی‌الله علیه و سلّم– خانواده‌ی بنی شیبه قریشی این مسؤولیت را بر عهده داشت تا این‌که‌ رسول خدا در روز فتح مکه کلید را به دست گرفت و به فرزندان شیبه فرمود: ای فرزندان طلحه کلیدها را بگیرید و تا ابد آن را نزد خود نگه دارید؛ هیچ کس جز ظالم، آن را از دست شما نخواهد گرفت.

شرط نیست که پرده‌دار جدید پسر پرده‌دار پیشین باشد و ممکن است کلید به دست پسرعمو برسد. سن در پرده‌داری تعیین کننده است. رئیس پرد‌ه‌داران کلید را نزد خود نگه ‌می‌دارد و هیچ کس بدون اجازه‌ی او جرأت وارد شدن به داخل کعبه را ندارد. پوشش بیرونی کعبه به رئیس پرده‌داران داده می‌شود تا هر ساله در روز نهم ذی‌ الحجه با حضور افرادی از خانواده‌ی بنی شیبه و مسؤولان رسمی و جمعی از زائران بر کعبه انداخته شود.